Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Kompleksimetriya usullarini tasnifi: Kompleksimetriya usullari ishlatilgan reagent yoki hosil bo‘lgan kompleks tabiatiga ko‘ra tasniflangan:
а) Merkurimetriya yoki merkurimetrik titrlash – tarkibida Нg kationini tutgan eruvchan, ammo barqaror, deyarli dissotsilanmaydigan kompleks birikma hosil bo‘lish reaksiyasiga asoslangan.
б) Sianometriya yoki sianometrik titrlash – tarkibida ligand sifatida sianogurux СN bo‘lgan eruvchan, barqaror, deyarli dissotsilanmaydigan, masalan, kumush, rux, simob, kobalt, nikel kationlarining, sianidli komplekslarini hosil bo‘lish reaksiyasiga asoslangan.
в) Ftorometriya yoki ftorometrik titrlash – alyuminiy, sirkoniy (IV), toriy (IV) kabi metallarning ftoridli komplekslarini hosil bo‘lish reaksiyasiga asoslangan.
г) Kompleksonometriya yoki kompleksonometrik titrlash – metall kationlarini kompleksonlar bilan kompleksonatlar hosil qilish reaksiyasiga asoslangan.
Ba’zida, titrlash jarayonida eruvchan xelat birikma hosil bo‘lgani sababli, komplekso-nometriyani xelatometriya (xelatometrik titrlash) deb ataladi. Ammo xelatometriya komplek-sonometriyaga nisbatan keng ma’noni anglatadi. Masalan, xelatometriya usulida metall ditizonatlari hosil bo‘lish reaksiyasi ko‘llanadi, vaholanki, ditizon komplekson-larga mansub emas.
Kompleksimetrik titrlash usullaridan eng ko‘p tarqalgani kompleksonometriya bo‘l-gani sababli bu usulni batafsil bayon etamiz.
Kompleksonlar: Kompleksonometrik titrlashda metall kationi va komplekson reaksiyasi natijasida metall kompleksonati hosil bo‘ladi.
Kompleksonlar – ko‘p asosli aminokarbon kislotalar va ularning tuzlari bo‘lib, anionlari ko‘p dentatli, xelat birikma hosil qiluvchi, ligand sifatida qator metall kationlari bilan eruvchan, barqaror komplekslar – kompleksonatlar hosil qiladi.
Aksariyat xollarda bitta murakkab xalqa hosil qiluvchi ligand, bitta metall kationini biriktirgani sababli, kompleksonat tarkibida metall va ligand 1:1 mol nisbatida ekanligi kayd etilgan.
Kompleksonlarni ko‘yida ko‘rsatilgan I-IV xillari mavjud.
Komplekson I, yoki nitrilo uch sirka kislota N(CH COOH)
Komplekson II yoki etilendiamintetrasirka kislota (EDTSK)
(HOOСCH ) N-CH -CH -N(CH COOH)
Ikkita protoni ikkita azot atomiga bog‘langan turtlamchi azotli kuyidagicha (betain) tuzilishga ega

Mazkur to‘rt asosli kislota yuqorida ko‘rsatilgandek qisqartirilgan Н₄Y xolda tasvirlanadi.
Komplekson III, Nа Н Y ∙ 2Н О  EDTSK ning ikki natriylik tuzi, ko‘p xollarda uni EDTA (etilendiamintetraatsetat), trilon B, xelaton III nomlari bilan, u hosil qilgan kompleksonatlarni esa (boshka komplekslardan farklash maqsadida) «edeteatlar» deb ataladi.
Komplekson IV- diaminsiklogeksantetrasirka kislota

Titrimetrik tahlilda komplekson III eng ko‘p qo‘llanadi, kolgan kompleksonlar titrimetriyada oz ishlatiladi.