Qarshi davlat universiteti «qiyosiy pedagogika»

3-Mavzu. 
Pedagogik tizimlarni taqqoslash texnologiyasi va tadqiqot qilish.
Qiyosiy pedagogikada tadqiqotlar tipologiyasi va OCPYularida 
ta ’lim variativligi bosqichlari
. 
Reja: 
3.1. Qiyosiy pedagogik tizim: pedagogikaning xalqaro, regional, milliy tajribalarini 
qiyoslashga yo’naltirilishi. Zamon va makon omillariga ko’ra pedagogic tizimlarni 
taqqoslash. Qiyosiy pedagogik tizimni pog'onaviy xarakterda o‘rganish. 
3.2. B.Xolmzning ma’lumotlar taksonomiyasi. Qiyosiy –tadqiqot metodlari. 
Qiyosiy tadqiqotlarning bosqichlari. Induktiv metod, gipotetik- deduktiv metod. 
Qiyoslash metodining tuzilishi: deskripsiya, interpretasiya, qiyoslash. Davlatlararo, 
OO'Yulariaro ta’lim tizimini qiyoslash bosqichlari 
3.1. Qiyosiy pedagogik tizim: pedagogikaning xalqaro, regional, milliy 
tajribalarini qiyoslashga yo’naltirilishi. Zamon va makon omillariga ko’ra 
pedagogic tizimlarni taqqoslash. Qiyosiy pedagogik tizimni pog'onaviy 
xarakterda o‘rganish. 
 
Chet el pedagogik tajribasini analiz qila turib, izlanuvchilar turli 
mamlakatlardagi ta’lim holatini bir necha marta taqqoslashdi, o’z oldilariga
maktablar, uni tashkillashtirish xususiyatlari, uning oldida turgan ijtimoiy 
masalalarni hisobga olgan holda, nimalarni qo’llash mumkinligini maqsad qilib 
qo’ygan mamlakat muammolariga doimiy murojaat qilishardi. Shunday qilib, 
o’sha davrda bu termin ishlatilmasa ham qiyosiy pedagogika bunyodga kelish va 
rivojlanish jarayoni davom etar edi.
Sharqda ilm-fanning taraqqiy etishini ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy omillari. 
Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, yagona islom dinining 
tarkib topishi, ma’naviy hayotga ham ta’sir etdi. Unda katta ko’tarinkilik ruhini 
paydo qildi.
Bu ko’tarinkilik butun arab xalifaligini, Yaqin va O’rta sharqni qamrab 
olganligi uchun Sharq Uyg’onish davri xalifalikning Bog’dod, Damashq, Xalob 
shaharlarida boshlanib, XV-XVI asrlargacha davom etdi.
Arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan Uyg’onish davri xalifalikning 
Bog’dod, Damashq, Xalob shaharlarida boshlanib, barcha boshqa xalqlar madaniy 
hayotiga tarqalgan, bu esa u davlatlarning ham madaniy rivojlanishiga zamin 
tayyorlaydi. Halifalikni yemirilishi natijasida tashkil topgan mustaqil davlatlardagi 
madaniy rivojlanish xalifalik davridagi madaniy rivojlanishning davomi bo’ldi. 
Xalifalik Xorun ar – Rashid (786-833) va uning o’g’li Ma’mun davrida 
Bog’dodda “Baytul hikma” (“Donishmandlik uyi” hozirgi Akademiya ma’nosi) 
tashkil etiladi. Mazkur Akademiya barcha ilm sohiblari to’plangan markazga 
aylandi. Uning qoshida jahon kutubxonasi tashkil etilgan, rasadxona ham bo’lgan, 
keyinchalik yangi kutubxona qurilgan. Bog’doddagi mazkur ilm markazi, o’z 

---

navbatida Sharq va G’arbda ilm – fanning taraqqiy etishiga, ma’naviy hayotni 
yuksalishiga ta’sir etgan. Bu o’rinda xalifa al-Ma’mun ilm-fan ravnaqida 
ko’rsatgan homiyligini alohida ta’kidlash joiz.
Zero, xalifa al-Ma’mun ilm-fanni juda qadrlagan. U IX asr boshlarida 
xalifalikni Xurosondagi noibi bo’lgan vaqtida ham Movoraunnahr va Xurosondagi 
olimlarni to’plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. Bular orasida al 
Xorazmiy, al-Xuttaliy, al-Javhariy, al-Farg’oniy, al-Marvaziy kabi vatandosh 
olimlarimiz ham bo’lgan, al-Ma’mun xalifalik taxtiga o’tirgach, u olimlarning 
barchasini chaqirib oladi.
Shuningdek, qadimgi yaratilgan madaniy yodgorliklar, ular xoh yunon, xoh 
arab, xoh Movaraunnahr va Xuroson xalqlarining eng qadimgi antic davrlar 
madaniyati bo’lsin, uyg’onish davri madaniyatining yaratilish va rivojlanishiga 
asos bo’lib xizmat qiladi.
Yaqin va O’qta Sharqda, jumladan, Eron, Kavkaz orti va O’rta Osiyoda 
savdo aloqalarining rivojlanganligi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, iqtisodiy 
va madaniy aloqalarning barchasi umumiy rivojlanishiga ta’sir etdi.
M. Xayrullayev ta’kidlaganidek, “Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlaridagi 
madaniy yuksalishga olib kelgan asosiy sabab feudal munosabatlar yangi bosqichi 
bo’ldi. Bu davr madaniy taraqqiyotida arab xalifaligiga bo’ysungan 
mamlakatlarning xo’jalik-iqtisodiy aloqalarining kuchayishi va buning oqibatida 
turli madaniyatlar – hind, O’rta Osiyo, Eron, arab, yunon, rim madaniyatlarining 
yaqindan o’zaro aloqasi va bir-biriga ta’sir etib borishi katta rol o’ynaydi”.
X asrdan boshlab Movaraunnahr va xurosonda mustaqil feudal davlatlar – 
Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar 
davlatlarining paydo bo’lishi ham madaniy hayotning yanada ravnaq topishiga olib 
keldi.
Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy 
hayotdagi o’zgarishlar, albatta madaniy hayotga ham o’z ta’sirini ko’rsatmay 
qolmadi.
Somoniylar davlatida Marv, Buxoro, Samarqand va Urganch o’sha davrning 
madaniy markazlaridan sanalardi.
Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi, maktablarda darslar arab tilida olib 
borilar edi. Rasmiy xujjatlar, sharoit qoidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar 
ham arab tilida yozilar edi. X asr o’rtalariga kelib, fors-tojik tilida tilde ham ish 
yuritila boshladi, ammo yoziladigan xujjatlar, ishlar fors-tojik tilida bo’lsa ham, 
arab imlosida yozilar edi.
O’sha davrda Buxoroda katta kitob bozori bo’lgan, kitob do’konlarida olim 
va fozil kishilar uchrashib, ilmiy baxs, munozaralar o’tkazganlar.

---

XI asr Xorazmda ilm-fan ayniqsa taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma’mun o’z 
saroyiga eng zabardast shoirlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Baytul hikma” – 
“Donishmandlik uyi”da qomusiy olimlar – Aburayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, 
tarixchi Miskavayx, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq, faylasuf Abu Saxl al-Masihiy, 
tabib Abdulhayr Hammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan shug’ullanganlar, lekin 
toju-taxt uchun kurash natijasida bu ilm dargohi o’z faoliyatini to’xtatadi.
Sharq Uyg’onish davrida fanlar uch yo’nalishda o’rganilgan.
Birinchi yo’nalish – matematika-tibbiyot yo’nalishi bo’lib, bulargaibbiyot 
farmakologiya va boshqa shularga turdosh fanlar kiritilib, Muhammad Muso 
Xorazmiy, Ahmad Farg’oniylar matematikaga oid, Zakariyo ar-Roziy kimyo va 
tibbiyotga oid, Ibn Sino, Jurjoniy tibbiyot va falsafa, Abu Rayhon Beruniy, 
Jurjoniy tibbiyot va falsafa, Abu Rayhon Beruniy tibbiyotga oid yirik asarlar 
yaratdilar. 
Ikkinchi yo’nalish – ijtimoiy-falsafiy yo’nalish bo’lib, bunda falsafa, tarix, 
mantiq, fiqh, ruhshunoslik, notiqlik va boshqa fanlar bo’lib, bu sohada Farobiy, al-
Kindiy, Ibn Sino, Zahiriddin Bayhaqiy, Muhammad Narshahiy va boshqalar 
faoliyat ko’rsatganlar. 
Uchinchi yo’nalish – ta’limiy- axloqiy yo’nalish bo’lib, bu sohada ibn Sino, 
Farobiy, Beruniy kabi mutafakkirlar o’z ishlarida o’qitish va ta’lim-tarbiyaga 
e’tibor natijasida, pedagogika va didaktika masalalariga qiziqish orta bordi. Aniq 
fanlarni o’qitishning usuli masalalariga ayniqsa e’tibor kuchaydi. Pedagogika 
sohasida inson va uni kamolga yetkazish bilan bog’liq muammo asosiy o’rinni 
egalladi.
Mutafakkirlar ta’lim-tarbiyaga oid fikrlarida inson kamoloti majmuasini 
baxt-saodatga erishish uchun sharoit yaratish degan g’oyani ilgari surish bilan 
bog’lab talqin etdilar. “Farobiy, Nizomiy, Jomiy, Navoiy asarlarida odob-ahloq, 
ma’rifatga, ma’naviy erkinlikka erishuv baxt-saodat, deb talqin etildi va bu baxt-
saodat adolatli, zulmdan holi, ideal yetuk jamoa va ideal rahbar, hokim bilan 
bog’liq holda tasavvur etildi. Yetuk jamoa haqidagi utopiya Sharq uyg’onish davri 
satsial-yetuk fikri taraqqiyotining eng katta yutuqlaridan biri bo’ldi”, - 
Farobiyshunos olim M.Xayrullayev. 
Sharq uyg’onish davri ta’limiy-didaktik asarlarida inson shaxsining kamol 
topishi yo’llari, usullari bayon etildi. Haqiqiy yuksak ahloqli inson hislatlari haqida 
fikr yuritilganda birinchi o’rinda adolatparvarlik g’oyasi yotadi. Masalan, adolatli 
hukmdor haqida so’z yuritilar ekan, agar hukmdor adolatli bo’lsa, uning qo’l 
ostidagi fuqorolar ham baxt-saodatli hayot kechiradi, deyiladi.
Bundan tashqari, insonni kamolatga yetkazuvchi ahloqiy hislatlar sifatida 
do’stlik, saodat va vafo, sevgi va muhabbat, vatanparvarlik, samimiylik, saxovat, 
muruvvat, erkinlik, irodalilik, jasurlik kabilar ilgari suriladi. Salbiy hislatlar 
sifatida rashk, riyokorlik, hudbinlik, ochko’zlik, xirs, sotqinlik kabilar qoralanadi.

---

Uyg’onish davri pedagogikasida kasb-hunar o’rganish ilm o’rganish bilan 
bab-barobar talab etiladi. Har bir yosh yigit, u qaysi tabaqa farzandi bo’lmasin, 
kasb-hunar o’rganishi zarurligi alohida ta’kidlanadi. Har bir hunarmand mehnat 
madaniyatini, o’z kasbiga e’tiqod va hurmatni tarkib toptirish, tejamkorlikka rioya 
etish, o’z ishini sifatli bajarishga yo’llangan.