Qarshi davlat universiteti pedagogika kafedrasi

PIRLS – matnni ukish va tushunish darajasini aniklovchi xalkaro tadkikot
PIRLS o‘quvchilarning matnni o‘qiganligi natijasida uni qanday tushunganlik darajasini baholaydi. Bunda o‘quvchi matnni o‘qish jarayonida o‘z fikrini mushohada qilib, fikrini erkin ayta olishi muhim hisoblanadi. PIRLS-tadqiqotida 50dan ortiq davlatlar ishtirok etib kelar ekan, mazkur halqaro tadqiqotning maqsadi ham turli hil ta’lim tizimidan iborat bo‘lgan davlatlardagi boshlang‘ich maktab o‘quvchilarini matnni o‘qish va qabul qilish bo‘yicha tayyorgarligi hamda o‘quvchilarning har hil yutuqlarga erishishga sabab bo‘luvchi ta’lim tizimidagi o‘ziga xos xususiyatlarni aniqlash va baholashdan iborat. Albatta bunday tadqiqot halq ta’limi sohasidagi o‘qituvchilar,olimlar, metodistlar,o‘qituvchilar ota-onalar va jamoat vakillari uchun katta ahamiyatga ega O‘zbekistonda ham xalqaro ta’lim sifatini baholash dasturlarida ishtirok etish va ta’limga joriy etish masalasida bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda. Hozir bizning diqqat markazimizda bo‘lib turgan masala bu PIRLS (Matnni o‘qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot) bo‘lib, bu borada samarali ishlar tashkil etilyapti. Mazkur xalqaro tadqiqotning maqsadi turli xil ta’lim tizimidan iborat bo‘lgan davlatlardagi boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining matnni o‘qish va tushunib yetish bo‘yicha tayyorgarligi hamda o‘quvchilarning har xil yutuqlarga erishishga sabab bo‘luvchi ta’lim tizimidagi o‘ziga xos xususiyatlarni aniqlash va baholashdan iborat. Albatta bunday tadqiqot xalq ta’limi sohasidagi ishchilar, olimlar, metodistlar, o‘qituvchilar, ota-onalar va jamoat vakillari uchun katta ahamiyatga egadir. Shu sababdan hozirda Xalq ta’limi vazirligi hamda Oliy ta’lim vazirligi hamkorlikda respublika bo‘ylab barcha maktablarni viloyatlar kesimida o‘rganib chiqmoqda. O‘zining ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy maqsadlariga erishish uchun xalqning savodli va ma’lumotli aholisi muhim ahamiyatga ega. Shu sababdan, o‘qish qobiliyatini individual va intellektual rivojlantirish o‘quvchi shaxsi uchun muhim sanaladi. O‘quvchilarning qanchalik yaxshi o‘qishi, bilim olishi, yutuqlarga erishishi va u bilan bog‘liq omillar har bir mamlakatda o‘qituvchilar, olimlar, tadqiqotchilar va ota-onalarga bog‘liq.
PIRLS (Matnni o‘qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot) butun dunyo bo‘ylabo‘quvchilarning o‘qish savodxonligini oshirish, taraqqiyotini takomillashtirish va o‘qish ko‘nikmalarini egallashga yordam berish uchun ishlab chiqilib, unga xizmat qilmoqda va o‘quvchilarining o‘qish qobiliyatini baholash bo‘yicha muntazam tadqiqotlar olib bormoqda. Jumladan, ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi (IEA) 1959 yilda dunyo mamlakatlarida ta’lim siyosati va amaliyotiga bag‘ishlangan qiyosiy tadqiqotlarni o‘tkazish maqsadida tashkil etilgan. So‘nggi 50 yil ichida IEA a’zollari soni 60 dan ortiq mamlakatlarga oshdi. Uning Amsterdamda joylashgan Kotibiyati va Gamburgdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va tadqiq qilish markazi mavjud. IEA tadqiqotlari alohida davlatlar va keng xalqaro kontekstdagi o‘quv jarayonini chuqur tushunishga yordam beradi. PIRLS mamlakatlarga to‘rt yillik boshlang‘ich ta’limdan keyin o‘quvchilarning qanchalik yaxshi o‘qishi to‘g‘risida xalqaro qiyosiy ma’lumotlarga ega bo‘lish uchun noyob imkoniyatni taqdim etadi. Shuningdek, mamlakatlar savodxonlikni oshirishi va uy sharoitida o‘qitish uchun ota-onaning uyda yordam berishi haqida batafsil ma’lumotga ega bo‘ladilar. PIRLSda ishtirok etuvchi davlatlar o‘qish savodxonligi tendensiyalarini kuzatishi uchun muhim ma’lumotlarni yig‘ishlari mumkin. PIRLS baholash tizimi IEA tomonidan o‘qish savodxonligini baholash uchun dastur sifatida ishlab chiqilgan.
PIRLS andozasining oldingi versiyalaridan kelib chiqqan holda, 2011 yildagi andoza ko‘plab odamlar va guruhlarni - xususan PIRLS O‘qishni Rivojlantirish Guruhini (RDG) va 50 dan ortiq ishtirokchi mamlakatlarning Milliy Tadqiqot Koordinatorlarini (NRC) o‘z ichiga olgan hamkorlik jarayoni natijasida yuzaga keldi. Bularning barchasi, ushbu tizim PIRLS mamlakatlari va o‘quvchi ilmiy jamoalarning fikrlari va manfaatlariga javoban bir necha marta takrorlandi va butun dunyodagi ko‘plab shaxslar va tashkilotlarning g‘oyalari va manfaatlarini o‘zida aks ettirdi. O‘qish savodxonligi o‘quvchilarning maktab yoshidanoq rivojlanadigan muhim qobiliyatlaridan biridir. U barcha fanlarni o‘rganish uchun poydevor bo‘lib, dam olish va shaxsiy taraqqiyot uchun ishlatilishi mumkin hamda yosh bolalarga o‘z jamiyatlarida va katta jamiyatda to‘liq ishtirok etish imkoniyatini beradi.
To‘rtinchi o‘quv yili PIRLS markazida tanlandi, chunki u bolalarning kitobxonlar sifatida rivojlanishida muhim o‘tish davri sanaladi. Odatda, bu vaqtda o‘quvchilar qanday o‘qishni bilib oladilar va shundan so‘ng o‘rganish uchun o‘qiydilar. Ba’zi mamlakatlarda o‘quvchilar o‘qishni tushunish qobiliyatlarini beshinchi yoki oltinchi sinflarda PIRLSda muvaffaqiyat qozonish uchun rivojlantiradilar. IEA ushbu mamlakatlar uchun beshinchi yoki oltinchi sinflarda PIRLS 2011da qatnashishni qo‘llabquvvatladi, chunki yuqori sinfda o‘qish o‘quvchilarning kuchli va zaif tomonlari haqida 198 qimmatli ma’lumot berishi mumkin, ammo to‘rtinchi sinfda qatnashish kam ma’lumot beradi.
PIRLS dasturiga o‘qish bilan bir xil tushunchani aks ettiruvchi baholash kiradi, chunki u unchalik qiyin emas va zarur shart bo‘lgan asosiy o‘qish ko‘nikmalarini sinash uchun ishlab chiqilgan. O‘qish materiallari qisqaroq va osonroq bo‘ladi. O‘quvchilarning ushbu parchalar bo‘yicha o‘qish va savollarga javob berish qobiliyati, o‘qishni tushunishning kuchli va zaif tomonlari haqida qimmatli ma’lumot beradi. Ushbu yangi baholash o‘rganish darajasi nisbatan past bo‘lgan bolalarning o‘qish natijalarini muntazam ravishda o‘lchash va yaxshilash uchun yaxshi zamin yaratadi. PIRLS uchun o‘qish savodxonligi jamiyat talab qiladigan yoki shaxs tomonidan qadrlanadigan yozma til shakllarini tushunish va ishlatish qobiliyati sifatida belgilanadi. Yosh o‘quvchilar turli xil matnlardan ma’no tuzishlari mumkin. Ular o‘qish uchun, maktabda va kundalik hayotda o‘quvchilar jamoalarida ishtirok etish uchun o‘qishadi. PIRLS o‘quvchilar o‘qish savodxonligining uch jihatiga qaratilgan: ( o‘qish maqsadlari ( tushunish jarayonlari ( o‘qish va munosabat.
Tushunish jarayonining to‘rt turi PIRLSda baholanadi: ( aniq bayon qilingan ma’lumotlarga e’tibor qaratish ( to‘g‘ri xulosalar qilish ( g‘oyalar va ma’lumotlarni sharhlash va birlashtirish ( tarkib, til va matn elementlarini o‘rganish va baholash. PIRLS o‘qish maqsadlari va tushunish jarayonlarini o‘rganadi. Biroq, ular birbirlaridan yoki o‘quvchilar yashaydigan va o‘rganadigan kontekstlardan ajratilgan holda ishlamaydi. O‘qish savodxonligi insoniyatning o‘qish sabablari bilan bevosita bog‘liq. Umumiy holda, bu sabablar shaxsiy qiziqish va zavq uchun o‘qish, jamiyatda ishtirok etish uchun o‘qish va bilim olish uchun o‘qish kabi jihatlarni o‘z ichiga oladi.
Yosh kitobxonlar uchun bu jihatlar muhim ahamiyatga ega. PIRLS baholash tizimi maktabda va undan tashqarida yosh o‘quvchilar tomonidan bajariladigan o‘qishning aksariyat qismini hisobga olish uchun ikkita asosiy maqsadga qaratilgan: ( adabiy tajriba uchun o‘qish ( ma’lumot olish va undan foydalanish uchun o‘qish. Ushbu yoshda o‘qishning har ikkala turi ham muhim bo‘lganligi sababli, PIRLS baholash tizimi har bir maqsadni baholaydigan materialning teng nisbatini o‘z ichiga oladi.
Garchi baholash o‘qish uchun maqsadlarni ajratib tursa-da, o‘qiydiganlarning ikkala maqsadda foydalanadigan jarayonlari va strategiyalari, boshqalarga qaraganda o‘xshashroqdir. O‘qish uchun ushbu maqsadlarning har biri ko‘pincha matnlarning ma’lum turlari bilan bog‘liq. Masalan, adabiy tajriba uchun o‘qish ko‘pincha badiiy adabiyotni o‘qish orqali amalga oshiriladi, ma’lumot olish va undan foydalanish uchun o‘qish odatda ma’lumotli maqolalar va o‘quv matnlari bilan bog‘liq. Biroq, o‘qish maqsadlari faqat matn turlariga mos kelmaydi. Masalan, tarjimai hollar asosan ma’lumot yoki adabiy bo‘lishi mumkin, ammo ikkala maqsadning xususiyatlarini o‘z ichiga oladi. Odamlarning didi va qiziqishlari turlicha bo‘lganligi sababli, deyarli har qanday matn ikkala maqsadga ham javob berishi mumkin. Ko‘p bolalarning erta o‘qishi ertak va rivoyat matn turlariga bag‘ishlangan. Bundan tashqari, ko‘plab yosh kitobxonlar kitoblardan va boshqa turdagi o‘quv materiallaridan ma’lumot olishni yaxshi ko‘radilar. Bunday o‘qish yanada muhim ahamiyat kasb etadi, chunki o‘quvchilar o‘zlarining savodxonlik qobiliyatlarini rivojlantiradilar va o‘quv dasturlarini o‘rganishlari uchun tobora ko‘proq o‘qish talab etiladi.
O‘qish savodxonligi umr bo‘yi o‘qishni qo‘llab-quvvatlaydigan xatti-harakatlar va munosabatlarni qamrab oladigan turli xil matnlardan ma’no yaratish qobiliyatidan tashqari hisoblanadi. Bunday xatti-harakatlar va munosabat savodli jamiyatda shaxsning imkoniyatlarini to‘liq amalga oshirishga yordam beradi. Yaxshi kitobxon bo‘lgan bolalar 199 nafaqat tez-tez o‘qibgina qolmay, balki o‘qishning ijtimoiy jihatlarida, jumladan uyda boshqalar bilan o‘qish, kutubxonaga borish va kitoblar haqida suhbatlashish haqida ham xabar berishadi. O‘qishni oilalari va do‘stlari bilan muhokama qilish bolalarga bir yoki bir nechta o‘quvchilar uyushmalarida va to‘garaklarda qatnashish imkoniyatini beradi. Bu esa yosh kitobxonlarning matndan ma’no olish qobiliyatini kuchaytiradi va turli o‘quvchilar turli xil talqinlarni qanday qilishlarini tushunadilar. Yosh o‘quvchilar va ularning do‘stlari maktab va mahalliy kutubxonalar yoki boshqa joylar orqali savodxonlik ko‘nikmalarini targ‘ib qiladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlardan foydalanishlari mumkin. Tengdoshlarning ta’siri bunday tadbirlarda ishtirok etishni istashiga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar spektakllarda qatnashish yoki kitob klublariga a’zo bo‘lish orqali tajriba orttirishlari va matn talqinini baham ko‘rishlari mumkin.

1. 
   PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study – xalqaro o‘qish savodxonligini o‘rganishdagi yuksalish) – bu dunyoning turli davlatlarida boshlang‘ich sinfda tahsil oluvchi o‘quvchi yoshlarning matnni o‘qish va tushunish darajalari sifatini baholab beruvchi xalqaro baholash tizimidir. PIRLS har besh yilda bir bora o‘tkaziladi. 2016-yilgi PIRLS xalqaro 4-sinf o‘quvchilarining matnni o‘qib tushunish malakalarini baholash sinovalariga dunyoning 50 mamlakati qatnashdi. Har bir davlat boshlang‘ich darajada matnni tushunishdan tortib mukammal darajada tushunish borasida turli ko‘rsatkichlarni ko‘rsatdi.
   

O‘rtacha hisobda, Rossiya Federatsiyasi va Singapurlik 4-sinf o‘quvchilari o‘qish bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkichlarni namoyon etishdi. Shuningdek, bu ikki mamlakatlik o‘q o‘quvchilarninig to‘rtdan bir qismi matnni mukammal darajada tushina olish malakasini ko‘rsatishdi. Bu darajada matnni tushungan o‘quvchilar hikoya sujetlari va nisbatan murakkab matnlarda berilgan ma’lumotlarni izohlash, birlashtirish, va baholash ko‘nikmalariga ega. Hong Kong, Irlandiya, Finlandiya, Polsha ba Shimoliy Irlandiyalik o‘quvchilarning beshdan bir qismi matnini mukammal darajada tushina olish malakasini ko‘rsatishdi. Quyidagi jadvalda natijalar aniq raqamlarda aks ettirilgan
Boshlang‘ich o‘qish savodxonligi nuqt ainazaridan shuni ta'kidlash kerakki, 2016-yilgi PIRLSda mamlakatlarining yarmidan ko‘pidadeyarli barcha o‘quvchilar (95 foizdan ko‘prog‘i) fundamental o‘qish qobiliyatlarini namoyish etdilar. Bu o‘quvchilar matndan g‘oyalar va ma'lumotlarni topib takrorlashlari va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xulosachi qarishlari kerakedi. 2016-yilgi PIRLS yakunlari bundan 15 yil avvalga qaraganda ko‘proq o‘quvchilar yaxshi o‘qish malakasiga ega bo‘lganini ko‘rsatdi. PIRLS 2001 natijalaridan beri 10ta davlatdan o‘qish savodxonligi o‘sishi 2ta davlat bu ko‘rsatkich tushishi kuzatilgan.
Qiziqarli tomoni PIRLS 2016 natijalarigako‘ra 50ta davlatdan 48tasida qiz bolalar o‘g‘il bolalarga ko‘ra yuqori natijalarni ko‘rsatgan. 2001-yildan beri qizlar va o‘g‘il bolalar savodxonligi o‘rtasidagi farq qisqarmagan. Qizbolalar 2001-yilda ham o‘qish savodxonligi borasida o‘g‘il bolalardan o‘zib ketgan. Quyida yuqori o‘qish savodxonligiga erishishni ta’minlovchi omillar sana bo‘tiladi.
Turli mamlakatlararo yuqori o‘qish savodxonligi quyidagi omillarga bog‘liq:
 Uyda o‘qishni qo‘llab-quvvatlay digan resurslarning (uydagi kitoblar, o‘qish uchun qulay shariot va oliy ma'lumotli ota-onalar)
 Uyda ko‘proq raqamli qurilmalari
 O‘qishni yaxshi ko‘radigan ota-onalar Shuni ta’kidlash lozimki, ota-onalarning o‘qishga bo‘lgan ijobiy munosabati pasaygan.
Buni 2011-yilda 31 mamlakatda va faqat 2 mamlakatda o‘qish savodxonligida o‘sish kuzatildi. 2016- yilda o‘rtacha hisobda atigi 32 foiz o‘quvchilarning ota-onalari o‘qishni yoqtirishini va 17 foizi o‘qishni yoqtirmasliklarini aytishdi [3].
O‘zbekiston PIRLS-2021 baholash tizimida ishtirok etadi. Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi hamda Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi (IEA — International Association for the Evaluation of Educational Achievement)ning Amsterdamdagi direktori Andrea Netton o‘rtasida O‘zbekistonning PIRLS-2021 baholash tizimida ishtirok etishi yuzasidan 25-yanvar kuni ilk rasmiy uchrashuv tashkil qilindi. Shu jihatdan turli mamlakatlardagi o‘qish savodxonligi borasida yuqori natijalarni ko‘rsatgan o‘quvchilarning muvafaqqiyatiga aynan qanday omillar ta’sir ko‘rsatganligini o‘rganish O‘zbekiston maktablarida ham yuqori darajadagi o‘qish savodxonligiga ega o‘quvchilarni kamol toptirishga yordam beradi.
Quyida PIRLSda yuqori darajadagi o‘qish savodxonligini ko‘rsatgan o‘quvchilarga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan omillar sanab o‘tiladi. Bunday o‘quvchilarga nisbatan shartli ravishda yaxshi o‘qiydigan bolalar termini ishlatiladi.