Qarshi davlat universiteti pedagogika kafedrasi

8-Mavzu: Iqtidorli o‘quvchilarni o‘qitish (Yeduyeation of gifted children)
REJA

1. 
   Zamonaviy iqtidorlik konsepsiyasi.
   
2. 
   Iktidorli bola shaxsining o‘ziga xosliklari.
   
3. 
   Iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlash. “Noosfera” modeli asosida iqtidorli o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish.
   
4. 
   TRIZ va ARIZ.
   
5. 
   Prezident maktablari.
   
6. 
   Ijod maktablari
   

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev 2019-yilning 29-aprel kuni "Oʻzbekiston Respublikasi Xalq taʼlimi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida"gi Farmonni imzoladi. Farmon bilan Xalq taʼlimi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish uchun yoʻl xaritasi tasdiqlandi. Mazkur konsepsiya taʼlim tizimini rivojlantirishning quyidagi yoʻnalishlarini belgilab berdi:
Oʻzbekiston Respublikasining 2030 yilga kelib PISA (The Programme for International Student Assessment) Xalqaro miqyosda oʻquvchilarni baholash dasturi reytingi boʻyicha jahonning birinchi 30 ta ilgʻor mamlakati qatoriga kirishiga erishish;
uzluksiz taʼlim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangilash, shuningdek professional kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;
oʻqitish metodikasini takomillashtirish, taʼlim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish;

• 
  xalq taʼlimi sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy etish;
  
• 
  xalq taʼlimi muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va byudjetdan mablagʻ bilan taʼminlashning samaradorligini oshirish;
  
• 
  yoshlarni tarbiyalash va ularning bandligini taʼminlashda maktabdan tashqari taʼlimning zamonaviy usullari va yoʻnalishlarini joriy etish;
  
• 
  davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish hisobiga davlat taʼlim tizimida raqobat muhitini kengaytirish;
  
• 
  yoshlar taʼlim-tarbiyasi uchun qoʻshimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni oʻz ichiga olgan beshta tashabbusni amaliyotga tatbiq etish;
  
• 
  xalq taʼlimi tizimida faoliyat koʻrsatishning jozibadorligini oshirish maqsadida umumiy oʻrta taʼlim muassasalari xodimlarining mehnatiga haq toʻlash, moddiy ragʻbatlantirish va ijtimoiy himoya qilish darajasini bosqichma-bosqich oshirib borish.
  

Farmonga koʻra, konsepsiya tegishli davrga moʻljallangan maqsadli parametrlar va yoʻnalishlardan kelib chiqib, har yili alohida tasdiqlanadigan “Yoʻl xarita”si orqali bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Eʼtiborlisi, konsepsiya xalq taʼlimi sohasidagi mavjud muammolarni aniqlaydi. Umumiy oʻrta taʼlimni boshqarishda qator muammolar mavjud. Jumladan, maktablar metodik, moddiy-texnik jihatdan taʼminlash va moliyalashda davlat tashkilotlari tomonidan qoʻllab-quvvatlanmaydi. Kadrlar bilan taʼminlash borasida ham kamchiliklardan holi emas.
Konsepsiya taʼlim tizimini rivojlantirishning asosiy yoʻnalishlarini belgilaydi. Xususan, umumiy oʻrta taʼlim tizimi takomillashtiriladi. Shuningdek, xorijiy tillar, kompyuter savodxonligi, matematika, fizika, kimyo va biologiya kabi fanlar boʻyicha yangi oʻquv standartlari, dastur hamda darsliklar yaratiladi. Oʻquvchilarning qobiliyatini rivojlantirish, mustaqil ravishda kasb-hunar tanlash hamda zamonaviy kasblarni egallashi uchun sharoitlar yaratiladi.
Hujjatda taʼkidlanganidek, fan olimpiadalarini oʻtkazish mezonlari xalqaro olimpiada va musobaqalarning baholash tajribasi boʻyicha qayta koʻrib chiqiladi. Iqtidorli oʻquvchilarni aniqlashda shaffoflik taʼminlanadi. Ota-onalar ham farzandlarini oʻqitish va tarbiyalash jarayoniga jalb etiladi.
Imkoniyati cheklangan oʻquvchilarning taʼlim olishiga eʼtibor kuchaytirilib, taʼlim muassasalari tajribali oʻqituvchi-defektolog hamda psixologlar bilan taʼminlanadi.
Ushbu konsepsiya doirasida oʻqituvchi va rahbarlar ish faoliyati samaradorligini oshirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish yoʻlga qoʻyiladi. Masofaviy taʼlim sifatini yaxshilash boʻyicha chora-tadbirlar amalga oshiriladi.
Shu bilan birga konsepsiyaga koʻra oʻsib kelayotgan yosh avlodni maʼnaviy-axloqiy va intellektual rivojlantirish yangi darajaga koʻtariladi. Oʻquv-tarbiya jarayoniga taʼlimning innovatsion shakllari va usullari joriy etiladi. Uzluksiz taʼlim tizimi mazmuni sifat jihatdan yangilanib, kadrlar malakasi oshiriladi. Oʻqitish metodikasi takomillashtirilib, taʼlim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillari tatbiq etiladi. Xalq taʼlimi muassasalarining moddiy-texnika bazasi mustahkamlanib, byudjetdan mablagʻ bilan taʼminlash samaradorligi oshiriladi. Umumiy oʻrta taʼlim muassasalari xodimlarining mehnatiga haq toʻlash, moddiy ragʻbatlantirish va ijtimoiy himoya qilish darajasi bosqichma-bosqich oshiriladi.
Xususan, maqsadli koʻrsatkichlar asosida taʼlim mazmuni samaradorligi oshirilib, kadrlarning sifat tarkibini yaxshilanadi. Jamiyatda oʻqituvchilar maqomi oshiriladi. Yoshlar taʼlim-tarbiyasi uchun qoʻshimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni oʻz ichiga olgan beshta tashabbus amaliyotga tatbiq etiladi. Oʻquvchilarni madaniyat va sanʼat muassasalariga jismoniy tarbiya, sportga keng jalb etiladi. Yoshlar oʻrtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanish yoʻlga qoʻyiladi. Oʻgʻil-qizlar maʼnaviyati yuksaltirilib, ular oʻrtasida kitobxonlik keng targʻib qilinadi. Oʻquvchi-qizlarning kasbiy koʻnikmalari rivojlantiriladi.
Iqtidor – bu inson psixikasining butun umr davomida tizimli rivojlanuvchi sifati bo‘lib, insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada yuqori natijalarga erishish imkoniga ega ekanligi bilan belgilanadi. Psixologik lug‘atda “iqtidor” tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi:
1) iqtidor bu – faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta’minlaydigan qobiliyatlarning o‘ziga xos uyg‘unlashuvidir;
2) iqtidor bu – insonning imkoniyatlari doirasi, faoliyatlari darajasi va o‘ziga xosligini belgilaydigan umumiy qobiliyatlar;
3) iqtidor bu – aqliy potensial, ta’lim olish qobiliyati va bilish imkoniyatlarining bir butun individual xarakteristikasi;
4) iqtidor bu – tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, qobiliyatlar tabiiy asoslarining o‘ziga xosligi va ularning namoyon bo‘lishi darajalari;
5) iqtidor bu – iste’dodlilik, faoliyatda yuqori natijalarga erishish uchun ichki imkoniyat va sharoitlarning mavjudligi.
Ushbu tavsiflardan kelib chiqqan holda, shuni ta’kidlash mumkinki, iqtidor asosida umumiy intellektual va insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan, tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, biror bir faoliyatda (masalan, ta’lim, ijodiy, kasbiy, ilmiy) muvaffaqiyatga erishishni ta’minlaydigan maxsus qobiliyatlar yotadi.
Iqtidorli bolalar bilan ishlashda psixologlar iqtidorning tuzilishini belgilaydigan asosiy omillarni bilishlari lozim. Bular quyidagilar:
-umumiy intellektual yoki aqliy qobiliyatlarning yuqori darajasi;
-bilish motivining dominantligi — boshqa motiv turlaridan ustunligi;
-yangi predmetlar, vazifalar, voqea-hodisalarga duch kelganda, muammoni qo‘yilishi va yechimini topishda ijodiy faollikning namoyon bo‘lishi.
Iqtidorning erta namoyon bo‘lishi ikki yoshdan olti yoshgacha kuzatiladi. Bunday bolalar ikki-uch yoshdan o‘qishga intiladilar, uch-to‘rt yoshda o‘qishni va sanashni biladilar, besh-olti yoshda so‘zlarni va uncha katta bo‘lmagan jumlalarni yoza oladilar. Maktabgacha yosh davrida iqtidorli bolalar boshqalardan intellektning rivojlanish darajasi bilan ajralib turadilar.
O‘zlarining juda faolligi, ko‘plab savol berishlari, qiziquvchanligi, kattalardan oladigan ma’lumotni oson eslab qolishi va qayta aytib bera olishi bilan birga, boy tasavvurga egadirlar. Iqtidorli bolalar ko‘p hollarda turli hisob-kitoblarga qiziqadilar, she’r yoki ertaklar to‘qiydilar, musiqa asboblarini chaladilar, shaxmat o‘ynaydilar, rasm chizadilar, qo‘shiq aytadilar va raqsga tushadilar.
Iqtidorli yoshlar turli xil bilim va ijtimoiy xususiyatlarga ega
Iqtidorli bolalarni tengdoshlaridan ajratib turadigan xususiyat va xususiyatlar qanday? Ushbu noyob bilim, ijtimoiy, hissiy va til xususiyatlarini aniqlash qiyin emas. Darhaqiqat, o'qimishli ko'zga iste'dodli bolani aniqlash juda oson. Hatto ota-onaning bebaho ta'limotiga ham qaramasdan, bola boshqa bolalarga o'xshamaydi .
Shunga qaramay, ota-onalar ko'pincha bu farqlar nimani anglatishini so'rashadi. Ular bolaning aqlli ekanini bilishadi, lekin u aslida iste'dodli bo'lishi mumkinmi? Iste'dodli bolalarda topilgan umumiy xususiyatlarning ushbu nazorat ro'yxatini ko'rib chiqish tezkor dastlabki qadam bo'lib, u bolaning iste'dodli ekanligiga ishonch hosil qilish uchun foydalanishi mumkin. Agar bolada ushbu xususiyatlarning aksariyati bo'lsa, siz o'qituvchingiz yoki maktab ma'muri bilan bolangizning iqtidorli ekanligiga ishonch hosil qilish uchun tekshiruvlar olib borishingiz kerak.
Bunday tekshiruv yosh bolalarda ishonchli bo'lmasligi mumkin, shuning uchun kichik yoshdagi ota-onalar, masalan, kichik yoshdagi bolalar, yosh iste'dodli bolalarda mavjud bo'lgan umumiy xususiyatlar ro'yxatini ko'rib chiqishlari mumkin.