Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

Suyultirilgan eritmalarning kollegativ xossalari.

Eritmalarning erigan modda tabiatiga emas, balki eritmada erigan modda zarrachalarining soniga bog‘liq bo‘lgan xossalari kollegativ xossalar deyiladi.

Ularga

-osmotik bosimning ortishi,

-eritma ustidagi erituvchining to‘yingan bug‘ bosimining pasayishi,

-qaynash haroratining ortishi,

-muzlash haroratining pasayishi kiradi.

Agar idishni yarim o‘tkazgich membrana bilan ikki bo‘limga bo‘lsak birinchisiga eritma, ikkinchisiga toza erituvchi quysak, erituvchi eritma tomonga o‘ta boshlaydi.

Erituvchining yarim o‘tkazgich membrana orqali past konsentratsiyali eritma tomonga bir yoqlama diffuziyasi – osmos deyiladi.

h balandlikda o‘tish tezliklari tenglashadi, muvozanat qaror topadi. Shu muvozanat holatiga to‘g‘ri kelgan gidrostatik bosim - osmotik bosim deyiladi. Boshqacha aytganda osmos xodisasini to‘xtatish uchun eritmaga berilishi kerak bo‘lgan bosim osmotik bosim hisoblanadi. [2]

Noelektrolit moddalarning eritmalari uchun Vant-Goff tenglamasi P=CRT ni elektrolit eritmalariga tatbiq etish uchun tenglamaga izotonik koeffisiyentni(i) ni kiritish kerak:

P=iCRT

Bu yerda i-Vant-Goff kiritgan izotonik koeffisiyent; u tajribadan topiladi, masalan, quyidagi nisbatdan:

i=elektrolit eritmasining osmotic bosimi/ noelektrolit eritmasining osmotic bosimi=P=P₀

(elektrolit va noelektrolit eritmalarning molyar konsentrasiyalari bir-birinikiga teng bo’lishi kerak).

I ning qiymati eritma konsentrasiyasining kamayishi bilan ortib boradi. Uning qiymati NaCl kabi tuzlar eritmasi 2ga, Na₂SO₄ eritmasida 3ga, K₃[Fe(CN)₆] ning eritmasida 4ga (ya’ni elektrolitlarning molekulalaridagi ionlar soniga) yaqinlashadi.

Bu faktlarni tushuntirish uchun 1887 yilda shved olimi Svante Arrenius eritmalarning elektr o’tkazuvchanligini o’lchash asosida elektrolitik dissosiyalanish nazariyasini taklif qildi. Bu nazariyaga muvofiq kislota, asos va tuzlar suvda eriganda qarama-qarshi zaryadli ionlarga ajraladi. Arreniusdan ilgari, Klausius, Gtotgus, Faradey va boshqa olimlarlarning fikricha, faqat eritmadan elektr toki o’tgandagina ionlar hosil bo’lishi, elektr toki o’tishi to’xtagach ionlar yana bir-biri bilan birikishi lozim.

Arrenius fikricha, molekulalarning ionlarga ajralishi uchun elektr tokining hech qanday ahamiyati yo’q; elektrolitlar suvda erish jarayonida ionlarga ajraladi. Buning natijasida eritmalardagi zarrachalarning soni ortadi va shuning uchun elektrolit eritmalarining osmotic bosimi xuddi shunday konsentrasiyadagi noelektrolit modda eritmasining osmotic bosimidan bir necha marta ko’p bo’ladi. Elektrolit molekulalarning ionlarga ajralishi qaytar jarayondir; masalan:

CH₃COOH↔CH₃COO^-+H⁺

Eritma, umuman olganda, elektroneytral bo’lgani uchun eritmadagi manfiy zaryadlar soni musbat zaryadlar soniga teng bo’lishi kerak.

Arrenius nazariyasi kimyo fani taraqqiyotiga munosib hissa qo’shdi va kuchsiz elektrolitlar uchun hozirga qadar tatbiq qilib kelinmoqda.[3]