Qarshi davlat universiteti ijtimoiy fanlar kafedrasi

Materiyaningtashkiltopishdarajalari. Materiyaningcheksizliginihozirgizamontabiatshunosligihamtasdiqlaydi. Materiyaningnotirik, tirikvaijtimoiykabitarkibiydarajalarifarqlanadi. Ularborliqningasosiyshakllaribilanmoskeladi. Bundaturlidarajalarbir-biribilanuzviybog‘liqdir. Aynivaqtdaularningtarkibidamuayyanerarxiyavasoddaroqshakllardan (jonsizmateriyadan) murakkabroqshakllar (jonlivaijtimoiymateriya) sariyuksalishkuzatiladiki, bugungikundaularningmavjudligifaqatsayyoramizganisbatano‘ziningilmiytasdig‘initopgan. Jonsiztabiatningtuzilishivarang-barangligihaqidagitasavvurlaresa, mikro-, makro-vamegadunyolarniqamrabolib, tinimsizkengayibvateranlashibbormoqda.
XXasrdabuboradaayniqsakattayutuqlargaerishildi. Asrboshidamoddadiskretzarralardaniboratqandaydiruzluksiznarsasifatida, maydonesauzluksizmoddiymuhitsifatidatushunilaredi. Endilikda, kvantfizikasi, nisbiyliknazariyasivaboshqatabiiy-ilmiyg‘oyalarningrivojlanishibilanmoddavamaydono‘rtasidagifarqnisbiytusoldi, kashfetilayotganelementarzarralaresao‘ziningrang-barangligibilankishinihayratgasolmoqda. Busohadayechilmaganmuammolarhalibisyorbo‘lsa-da, fanmateriyatashkiltopishining «subelementar» darajasinio‘rganib, elementarzarralarningyagonatabiatinitushunishdasezilarlidarajadayutuqqaerishdi. Buyerdaso‘nggiyillardaplazma, materiyaningalohidaholatisifatidagifizikbo‘shliqhodisalarivamateriyaningcheksizligihaqidagig‘oyanitasdiqlovchiboshqajarayonlarkashfetildivao‘rganilmoqda.
Hozirgidavrdamateriyaninguchtarkibiydarajasifarqlanadi:
- mikrodunyo – atomlarvaelementarzarralardunyosi. ( bunda ...dantashkiltopadi» tamoyiliamalqilmaydi)
- megadunyo – koinotdunyosi (sayyoralar, yulduzlarkomplekslari, galaktikalar, megagalaktikalar);
- makrodunyo – barqarorshakllarvainsongamoskattaliklardunyosi (ungamolekulalarningkrisstallashgankomplekslari, organizmlar, organizmlarninghamjamiyatlarihamkiradi);
Materiyatarkibiydarajalarininganiqchegarasinianiqlashmushkul, unifandoimoqaydetavermaydi. Bizningbilimlarimiztoborachuqurlashib, darajalarningyangisifatchegaralarinianiqlaydi. Xususan, materiyaningsubelementar, mikroelementar, yadroviy, atom, molekulyar, makroskopikvakosmikdarajalarihamtilgaolinadi. Materiyaningmikroskopikdarajasidafizikataxminan 10-15 smuzunlikdataxminan 10-22 gatengvaqtichidayuzberuvchijarayonlarnio‘rganishbilanshug‘ullanadi. Megadunyodaesa, kosmologiyataxminan 1010 gatengvaqt (Koinotyoshi) ichidayuzberuvchijarayonlarnio‘rganadi. Materiyaningtarkibiydarajalarig‘oyasimetodologiyamutaxassislaritomonidansababiyatvadunyonibilishmumkinligig‘oyasibilanbirqatordajudayuksakbaholanadi.
Aynivaqtdashuniqaydetishzarurki, materiyaningtarkibiydarajalaritasnifizamiridachiziqliierarxiyatamoyiliyotadi. Buyerda «qismbutundankichkina» tamoyiliamalqiladi. Lekinbudunyolarningbirisoddaroq, ikkinchisimurakkabroq, deganma'noniangatmaydi. Dunyolarqismvabutunsifatidataqqoslanmaydi, ularuniversumningo‘zigaxosterano‘zgarishlariniifodalaydi. Shubois, butasnifnimutlaqlashtirishkerakemas.
Yuqoridaaytilganlargaishonchhosilqilishuchunmisolkeltiramiz. Butunsonlarqatori 1, 2, 3, 4 , 5, 6 , 7, 8, 9, ... nniolamiz, buto‘plamdankichiko‘plam – juftsonlarqatori 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, ...nniajratamiz. Dastlabjuftsonlarqatoributunning, ya'nibutunsonlarqatoriningbirqismiginabo‘libtuyuladi. Ammoularnitaqqoslasak, juftsonlarqatoributunsonlarqatorikabicheksizekanliginiko‘ramiz. Binobarin, buyerdaqismbutunbilanteng.
Bundan tashqari, mikro dunyoda o‘tkaziluvchi barcha eksperimentlar g‘ayrioddiy natijaga olib keladi. Mikro dunyo azaldan jumboqlarga to‘la, deb aytish mumkin. Ikki elementar zarra to‘qnashuvidan keyin hech qanday kichikroq elementar zarralar hosil bo‘lmaydi. To‘qnashgan zarralar bilan bir xil, ya'ni elementar zarralar, masalan, ikki proton to‘qnashuvidan keyin boshqa ko‘plab elementar zarralar, shu jumladan, protonlar, mezonlar, giperonlar vujudga keladi. Zarralarning «ko‘plab tug‘ilishi» hodisasini Geyzenberg quyidagicha tushuntirgan. Elementar zarralar to‘qnashganida ko‘p miqdordagi kinetik energiya moddaga, paydo bo‘luvchi zarralarga aylanadi va biz zarralarning ko‘plab tug‘ilishi jarayonini kuzatamiz. Yarim asr muqaddam elementar zarralarning atigi uch turi – moddaningeng kichik elementlari – elektron va proton hamda energiyaning eng oz miqdori hisoblangan foton ma'lum bo‘lsa, hozir 200 dan ortiq elementar zarralar kashf etilgan. Oddiy ob'ektlar tarkibini aniqlash uchun, «qandaydir kichikroq elementlardan tashkil topadi» formulasi mos kelsa, bu mikrodunyoni tavsiflashga mos kelmaydi.
Mikrodunyoning boshqa bir g‘ayritabiiy effekti mikrozarraning ikki yoqlama tabiati, ya'ni u ham korpuskula, ham to‘lqindan iborat ekanligi bilan bog‘liq. Shu sababli bunday zarra makon va vaqtda aniq o‘rin olishi mumkin emas. Bu xususiyat Geyzenbergning nomuayyanliklarning o‘zaro nisbati tamoyilida o‘z aksini topgan.
Materiyaning tarkibiy darajalari ierar xiyasida inson markaziy o‘rinni egallaydi. Qadimdayoq Protagor «Inson hamma narsalarning o‘lchovidir», degan edi. Dunyoni o‘zlashtirishda inson qadriyatlar ishkalasini andoza sifatida qabul qiluvchi falsafiy ta'limot – «Antropologizm» zamirida ana shu tezis yotadi.