Qarshi davlat universiteti fizika matematika fakulteti

III.ISHLAB CHIQARISHNI TASHKIL ETISH.
3.1. Ta`mirlash korxonasining asosiy ko’rsatkichlarini xisoblash.
Ta`mirlash korxonasining asosiy parametrlari jumlasiga kuyidagilar kiradi: TXK va ta`mirlash soni bilan ifodalanadigan dastur, bajariladigan ishlarning ish vaqti soatlaridagi sermexnatliligi; ish tartibi va vakt fondlari; ishlab chikarish maromi, mashinalarni ta`mirlash muddati; ishchi o’rinlari, ishchilar, uskunalar va maydonchalar soni.
Qishloq xo’jalik texnikasini ta`mirlash yillik dasturini aniklash usullari. Fermer xo’jaliklarning va boshka turdagi ish yuritish sub`ektlarining traktorlar, avtomobillar, kombayinlar va qishloq xo’jalik mashinalarini ta`mirlash yillik dasturi mashinaning xar kaysi markasi bo’yicha ta`mirlash va murakkab texnik xizmat ko’rsatish turlari soni va muddatlarini xisoblash asosida tuziladi. Kuyidagilar xisoblashlarni tuzish uchun dastlabki ma`lumotlar sifatida xizmat kiladi: fermer xo’jaligi yoki MTP xo’jaligi mexanizatsiyalashtirilgan guruxining yillik ishlab chiqarish topshirigiga muvofiq mashinani ish bilan rejali ta`minlash; mashinaning oxirgi kapital yoki joriy ta`mirlashdan (agar oxirgisi joriy bo’lgan bo’lsa) rejalanadigan yil boshigacha bajargan ish xajmi; mashinaning texnik xolati; mashinaning ta`mirlashlar orasida bajargan ish xajmi.
Ta`mirlanadigan mashinalar sonini (ishlab chikarish dasturi) kuyidagi usullarning biri yordamida aniklash mumkin: analitik, grafik va jadval usuli.
Analitik usul mashinalarni ish bilan rejali ta`minlash va ularning ta`mirlashlar orasida bajargan ish xajmi orasidagi bog`lanishni xisobga oladi.
Topilgan xisoblash ma`lumotlarini jamlab, bir yilda ta`mirlanadigan mashinalar sonini topamiz.
Ta`mirlash korxonasining asosiy ko’rsatkichlarini (parametrlarini) xisoblash uchun:
1. Hisoblanayotgan xudud yagona o’lchagichlar xisobida yoki xudud bo’yicha traktorlar va mexanizatsiyalashtirilgan ishlarning umumiy xajmini aniklash.
2.Mashinalar va uskunalarga TXK va ta`mirlashdada solishtirma mexnat sarfi normalarini aniklash xamda tanlash.
3.Ko’rib chikilayotgan zona yoki xo’jalikda foydalanish taxmin kilingan traktorlarning markalari bo’yicha traktor ishlari xajmini taksimlash.
4.Solishtirma normalarga ko’ra mashinalarga TXK va ta`mirlashda sarflanadigan umumiy mexnatni xisoblash.
5.Mashinalar va uskunalarga TXK va ta`mirlash ishlarining umumiy xajmini bu ishlar bajariladigan joyda taksimlanishi va tuzatishlar kiritilishi (ixtisoslashtirilgan korxonalarda ishlar samaradorligining ortishi tufayli mexnat sarfining kamayishi).
6.Ta`mirlash bazasi turli zvenolarining etishmaydigan kuvvatlari va talab kilinadigan kapital mablag`larni aniklash.
Traktor va mexanizatsiyalashtirilgan ishlarning umumiy xajmi zonadagi turli tuman dala ekinlarining fizik (tabiiy) maydonlarini tegishli ko’chma koeffitsientlarga ko’paytirib olinadi. Viloyat (respublika), tuman yoki fermer xo’jalik bo’yicha traktor va mexanizatsiyalashtirilgan boshka ishlar xajmi besh yillik muddatga yoki belgilangan boshka xisoblash sanasi uchun olinadi.
Ishlar xajmini bajariladigan joyda taksimlash. Mashinalarga TXK va joriy ta`mirlash sodda bo’lgan ishlar xajmi 50-52%ni, kapital ta`mirlashni o’z ichiga oladigan murakkab ta`mirlash ishlarining xajmi 48-50%ni tashkil kiladi.
Kishlok xo’jaligida MTPga TXK va ta`mirlash tajribasidan umumiy ishlar xajmini kuyidagi ravishda taksimlash mumkin:
1.kismlarga ajratish, yig`ish, rostlash va sinash ishlari-60%;
2.mashina va detallarni tashki yuvish-6%;
3.chilangarlik—mexanik ishlar-8%;
4.payvandlash usullardagi va temirchilik ishlar -24 %;
5.bo’yash-2 %.
Korxonaning vakt fondlari kuyidagicha aniklanadi:
a) ishchilar va uskuna ishining yillik nominal vakt fondi
Fi.u=(di*tsm-dd*tk)*n, (3.1)
bu erda di-yildagi ish kunlari soni (6 kunlik ish xaftasida
di =305);
tsm-smenaning uzunligi (8 soat);
dd-dam olish va bayram kunlari soni (dd = 58 kun);
tk-dam olishdan oldingi va bayramdan oldingi kunlarda
smenani kiskarish vakti;
n-smenalar soni (n=1 da Fi.u.=207 soat, Fi=207 soatga teng).
b) ishchilar ish vaktining xakikiy yillik fondi
Fi.x= (Fi.u.+ d0*tsm)ηi.v. (3.2)
bu erda d0-bir yilda otpuska ish kunlarining umumiy soni:
ηi.v.-ish vaktidan foydalanish koeffitsienti (ηi.v=0,97).
(Fi.x.=1840 soat)
v) uskunalar ish vaktining xakikiy yillik fondi
Fu.i.=Fi.u-ηo-n, (Fu.i.=2030 soat) (3.3)
bu erda ηo uskunadan foydalanish koeffitsienti (ηo=0,98).
Kuyida ta`mirlash korxonalarining ishlab chikarish
ishchilari sonini xisoblash keltirilgan:
1)ishchilarning bir yildagi o’rtacha soni
Ro’.r.=Tj/Fi.x. (3.4)
bu erda Tj— korxona ishi yilda talab kiladigan jami
mexnat, kishi-soat;
F — ishchining yillik vakt fondi, soat,
2) i.x — ishlab chikarish ishchilarining ro’yxatdagi soni
Ro’.r.=Tj/Fi.u. (3.5)
3)ishlab chikarishda ishga kelgan ishchilar soni
Ri.k.=Tj/Fi.x.*ηi.v. (3.6)
Ish o’rinlari sonini xisoblash:
1)xar bir ish o’rni bo’yicha ishchilar soni kuyidagi formula
bilan aniklanadi:
Ri.o’.=Ti.o’/τ (3.7)
bu erda Ti.u—ma`lum ish o’rnida ishlarni sermexnatliligi,
kishi-soat;
τ—umumiy ta`mirlash maromi;
2)xar bir ish joyida ishchining ish bilan ta`minlanishi
kuyidagicha aniklanadi;
It=Ri.k./Rr*100% (3.8)
3)ish o’rinlari (It) soni
Io’=Ti.o’./τ*Ri.o’. (3.9)
bu erda Ri.o’.-ayni ish turini bajarish uchun zarur bo’lgan
ishchilarning umumiy soni, kishi;
Ti.o’. — xar bir ish o’rni bo’yicha ishlarning sermexnatliligi, kishi-soat.
3.2.Eyilgan detallarni qayta tiklash ishlab chiqarish uchastkasini tashkil etish
Mavjud mashina traktor parklarida va AGROMASHSERVIS korxonalarida, qoidalarga asosan, ishdan chiqqan va eyilgan detallarni qayta tiklash uchastkalari bo’lishi kerak. Uchastkalar MTPning yoki AGROMASHSERVIS korxonasining xajmiga va ta`mir qilinadigan mashinalarning turiga bog`liq bo’ladi.
Uchastkalar odatda xilma-xil shakl va turdagi detallarni qayta tiklashga mo’ljallangan universal stanoklar bilan jixozlangan bo’ladi. SHu turdagi uchastkalar jixozlari xam slesar-mexanik uchastkalari jixozlarni joylashtirishning qoida va normalari kabi qoidalar asosida joylashtiriladi.
Payvandlab qoplab qayta tiklash uchastkasining tuzilishi, ishlab chiqarish maydonining xajmi, ish joylarining soni bartaraf etiladigan nuqsonlarning xususiyatiga, qo’llaniladigan materiallarga, payvandlash usullariga, qayta tiklanadigan detallarning vazifasi, o’lchamlari va shakliga,
AGROMASHSERVIS korxonasi yoki MTPning turiga, uning quvvatiga va mutaxassislashtirilganlik darajasiga bog`liq bo’ladi.
Eyilgan detallarni qayta tiklash uchastkasida umumiy ishlarga mo’ljallangan tokarlik stanogi, jilvirlash stanogi, charxlash dastgoxi, slesarlik stoli, turli asbob-uskuna va shkaflar bilan bir qatorda turli payvandlash qurilmalari bo’ladi.
Detallarni qayta tiklash uchastkasining ish xajmi, ishchilar soni, jixozlarning turi va soni, ishlab chiqarish maydoni va shunga o’xshash asosiy ko’rsatkichlarini ta`mirlash korxonalarini loyixalashdagi kabi uslublarda xisoblanadi.
Eyilgan detallarni qayta tiklashning yillik ish xajmi quyidagicha aniqlanadi:
Tyx=WTdA
bu erda: W – qayta tiklanadigan detallarning yillik soni,
Td – bitta detalni qayta tiklashga sarflanadigan ish xajmi, a – yillik dasturning o’zgarishini xisobga oluvchi koeffitsient. Donali vaqt quyidagicha aniqlanadi:
Td = Ta + Ttt/n
bu erda: Ta – bitta letalni qayta tiklashga ketgan asosiy vaqt;
Ttt – detalni qayta tiklashga tayyorlash va tugatishga ketgan qo’shimcha vaqt.
Asosiy vaqt quyidagilardan tashkil topadi:
Ta = To + Tq + Ttxk + Tdt
bu erda: To-operatsiya vaqti; Tq-qo’shimcha vaqt; Ttxk-ish joyiga texnik xizmat ko’rsatish vaqti; Tdt-dam olish va tanaffuslar vaqti. SHundan so’ng umumiy ish xajmi yillik qayta tiklashlar soni bo’yicha aniqlanadi.
Ishchilaring yillik vaqt fondi - yillik ish kunlari soni, smenaning davomiyligi, smenalar soni, dam olish va bayram kunlari soni, otpuska kunlari soni, qisqartirilgan kunlar soni, ish vaqtidan foydalanish koeffitsientlari kabilar asosida xisoblab topiladi.
Stanoklar va uskunalarning yillik ish vaqti fondi – yillik ish vaqti, uskunadan foydalaish koeffitsienti, smenalar soni kabilar asosida xisoblab topiladi.
Ishchilar soni eyilgan detallarni qayta tiklash uchun talab etiladigan yillik umumiy ish xajmini bir ishchining xisoblab topilgan yillik ish xajmiga bo’lish orqali topiladi.

bu erda: ΣΤ - eyilgan detallarni qayta tiklash uchun talab etiladigan yillik umumiy ish xajmi; F_Y - bir ishchining hisoblab topilgan yillik ish hajmi.
SHu asosida stanok va dastgoxlar soni va ishlab chiqarish maydonlari xisoblab topiladi. Ishlab chiqarish maydonini hisoblashda stanokning egallaydigan maydoni, ishchining egallaydigan maydoni, qo’shimcha jixozlarning egallaydigan maydoni va ularga o’tishni xisobga oluvchi o’tish koeffitsientlari kabilar xisobga olinadi.
Misol tariqasida, gaza alangasi yordamida qoplash va purkash uchastkasining jixozlarning joylashish sxemasini keltiramiz.
Qayta tiklash uchastkada jixozlarning joylashish sxemasi rasm 3.1. keltirilgan



Rasm 3.1. Qayta tiklash uchastkada jixozlarning joylashish sxemasi.
1- gaz ballonlari; 2-asbob uskunalar uchun shkaflar; 3-gaz alangasi yordamida qoplash (purkashsh) uskunasi; 4-kukun quritish pechi; 5- qayta tiklanadigan detallar uchun stellaj; 6-tiklangan detallar uchun stellaj; 7-tokarlik stanogi; 8-jilvirlash stanogi; 9- charxlash dastgohi; 10-slesarlik stoli.
Boshqa usullar uchun qayta tiklash uchastkasining xajmi, jixozlarning joylashish sxemasi va jixozlarning turlari o’zgarishi munosabati bilan bu uchastkani loyxasi o’zgaradi.

IV. IQTISODIY QISM