Qarshi davlat universiteti fizika-matematika fakulteti ’’astronomiya va optika kafedrasi’’ Toshquvatova Nuriya Abdiqayumovnaning

                                          

,

n

μ

 

ε

=

                          (2.1) 

 

n

0

 

n

0

 

n

1

 

 

n

2

 

d 

a) 

 

n

2

 

b) 

 

---

19 

 

 

bu 

yerda 



,



-mos 

ravishda 

nisbiy 

dielektrik 

va 

magnit                           

o‘tkazuvchanlik. 

n



n

0    

bo‘lganda  (n

0

-atrof  muhitning sindirish ko‘rsatkichi) nur chegaradan 

to‘liq ichki qaytadi. 

 

Yassi  optik  yorug‘lik  uzatkichlarda  (2.1-rasm)  to‘liq  ichki  qaytish  bo‘lishi 

uchun  

n

1 



 

n

2  

≥

  

n

0

, 

shart bajarilishi kerak. 

 

Bu yerda n

1

-plyonkaning sindirish ko‘rsatkichi;   

 

    n

2 

-taglikning sindirish ko‘rsatkichi;  

 

    n

0

-tashqi muhitning sindirish ko‘rsatkichi. 

    

Plyonka  qalinligini  tanlab,  uzatiladigan  to‘lqinlar  sonini  chegaralash 

mumkin.  Bitta  asosiy  to‘lqinni  uzatish  uchun  plyonka  qalinligi  0,1  mkm  bo‘lishi 

kerak.    Bunday    plyonkani  tayyorlash  murrakkab.  Sindirish  ko‘rsatkichlarining 

nisbiy  farqini  kamaytirib,  plyonkaning  qalinligini,  ya’ni  diametrini  oshirishimiz 

mumkin. Ko‘pgina optik qurilmalar: aktiv(generator, modulyator, demodulyator va 

b.q.)  qurilmalar    yassi  optik  yorug‘lik  uzatkichlarning  qirqimlari  asosida 

tayyorlanadi. 

Yorug‘lik  nurining  faqatgina  o‘zak  bo‘ylab  tarqalishini  ta’minlash  uchun 

(2.2-rasm) 

n

1

>n

2

>n

3

>n

0

, 

shart bajarilishi kerak. Mos ravishda bu yerda 

 

n

1

-o‘zakning sindirish ko‘rsatkichi,  

n

2

, n

3

-qobiqlarning sindirish ko‘rsatkichlari,  

---

20 

 

 

a) 

n

1

 

 

n

0

 

b) 

n

1

 

 

n

0

 

n

2

 

 

d) 

n

1

 

 

n

0

 

n

2

 

 

n

3

 

 

n

0

-tashqi muhitning sindirish ko‘rsatkichi.  

 

 

 

 

 

 

2.2-rasm. Yorug‘lik uzatuvchi optik tolalar  

 

OTni tarkibiy qismlari 2.3-rasmda tasvirlangan [15].  O‘zak va qobiq uchun 

asosiy 

material 

kvars 

shishasi 

(SiO

2

) 

hisoblanadi. 

Kerakli 

sindirish 

ko‘rsatkichlarini  olish  uchun  kvars  shishasiga  bor,  germaniy  va  shunga  o‘xshash 

boshqa  qo‘shimchalar  qo‘shiladi.  Tolani  qo‘shimcha  qobiqlari  himoya  qobig‘i 

hisoblanadi. 2.3-rasmda tashqi plastik qoplama ko‘rsatilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

---

21 

 

 

 

2.3-rasm. Optik tolaning tuzilishi 

 

 

 

---

22 

 

 

Optik  tolada  yorug‘lik  nurini  uzatish  geometrik  optika  qonunlariga 

asoslangan.  Bu  qonunlarga  muvofiq  yorug‘lik  nuri  o‘zak  bo‘ylab  zigzaksimon 

liniyalar  hosil  qilib  tarqaladi.  O‘zakning  sindirish  ko‘rsatkichi  n

1

  qobiqning 

sindirish  qo‘rsatkichi  n

2

  dan  katta  bo‘lishi  sababli  optik  nur  faqat  o‘zak  bo‘ylab 

tarqaladi. Bu nur sindirish ko‘rsatkichi katta muhitdan sindirish ko‘rsatkichi kichik 

muhitga o‘tganda ikki muhit chegarasida singan nurni normal nurdan og‘ishi bilan 

tushuntiriladi. Masalan: buni nur suvdan  havoga o‘tkanda ham kuzatish mumkin. 

Ikki muhit chegarasiga tushish burchagi Ө

1

 oshgan sari singan nurni normal nurdan 

og‘ishi ham oshib boradi. Normal nurga nisbatan singan nur burchagi Ө

2

    90

0

  ga 

yetgach,  singan  nur  chegara  yuzasi  bo‘ylab  tarqala  boshlaydi.  2.4-rasmda  turli 

tushish burchaklarida nurni tarqalishi ko‘rsatilgan[12,13]. 

  

 

 

 

 

 

2.4-rasm. Bir necha tushish burchaklari uchun nurni tarqalish yo‘li, n

1

>n

2

 , bu 

yerda n

1

 va  n

2

 ikki turli muhitlarning sindirish ko‘rsatkichlari 

2.4(a)-rasmda  tushish  burchagi  Ө

1

  kichik  bo‘lganda  singan  nur  to‘liq 

qobiqqa  o‘tib  ketadi.  2.4(b)-rasmdagidek  signal  kritik  burchak  ostida  tushganda 

singan nur chegara bo‘ylab tarqaladi. 2.4(v)-rasmda tushish burchagi kritik tushish 

burchagidan  oshganda  to‘liq  ichki  qaytish  yuzaga  kelishi  tasvirlangan.  «O‘zak-

qobiq»  chegarasida  signal  energiyasi  to‘liq  qaytadigan  bu  burchak  to‘la  ichki 

qaytish burchagi Ө

т.и.қ.  .

deyiladi. 

To‘la ichki qaytish burchagi quyidagicha aniqlanadi: