|
9-mavzu. Grafika. Orfografiya.
Reja:
Grafika haqida tushuncha.
Til va yozuvning o‘zaro munosabati.
Grafika asli grekcha graphikos so‘zidan olingan bo‘lib, tilshunoslikda yozuv degan ma’noni anglatadi. Demak, grafika umuman olganda, harflar yoki chiziqlar vositasida aks ettiriladigan shartli belgilarning muayyan sistemasidir. Yozuvning piktografik, ideografik va fonografik kabi turlari bor.
O‘zbek yozuvi hozirgi holga kelgunga qadar uzoq tarixiy yo‘lni bosib o‘tib, juda ko‘p o‘zgarishlarga uchradi.
Yozuv ijtimoiy talablar asosida jamiyatning muayyan taraqqiyot davrida paydo bo‘lgan va uning rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda mukammallasha borgan. Yozuv tildan keyin jamiyat tomonidan qo‘lga kiritilgan eng katta madaniy yutuqlardan biri bo‘lib hisoblanadi va tilning yozuvdagi formasi sifatida jamiyatga xizmat qiladi. Yozuv bilan til o‘zaro uzviy aloqadordir. Shuning uchun ham til bilan yozuv o‘rtasida juda ko‘p umumiy tomonlar mavjud. Yozuv ko‘p hollarda tilning o‘rnini bosadi. Ba’zi hollarda esa tilda bo‘lmagan imkoniyatlar yozuv orqali yuzaga chiqadi. Masalan, yozuv tufayli kishilarning uzoq masofadan ham bir-birlari bilan, hatto o‘zlaridan keyingi avlodlar bilan ham aloqa bog‘lash imkoniyati mavjud. Biroq, yozuvning tilga nisbatan o‘ziga xos kamchiliklari ham bor. Birinchidan, u tilning to‘liq emas, balki yozuvdagi shartli va sun’iy aksidir. Shuning uchun ham tilning xizmat doirasiga zid ravishda yozuvning xizmat doirasi chegaralangandir. Ikkinchidan, yozuv orqali ish ko‘rilganda vaqtdan yutqaziladi. Uchinchidan, yozuv maxsus vositalarsiz, ya’ni yozuv asboblarisiz amalga oshmaydi. To‘rtinchidan, yozuv savodi yo‘q kishilar uchun, shuningdek, tegishli sharoit bo‘lmagan taqdirda (masalan, qorong‘ida) ahamiyatini yo‘qotadi.
Bundan tashqari, til jamiyatning barcha a’zolariga baravar xizmat qilganidek, jamiyat taraqqiyoti davomida o‘z formasini keskin o‘zgartirmagan holda o‘sib, mukammallashib boradi. Yozuv esa, bir tomondan, tilga nisbatan kam o‘zgaradi, ikkinchidan, u aloqa vositasining shartli formasi sifatida o‘z tusini yangi ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar yoki jamiyatning talablariga muvofiq nisbatan tezroq yoki butunlay o‘zgartirishi ham mumkin. Qisqasi, yozuv ko‘p jihatdan tilga yaqin bo‘lib, ba’zi hollarda uning o‘rnini bosa olsa ham, lekin funktsiyasi jihatdan unga nisbatan ancha chegaralangandir. Shuning uchun ham u jamiyatda aloqa vositasi sifatida til bilan teng huquqli bo‘la olmaydi.
Til jamiyat bilan bir vaqtda yuzaga kelgan. U jamiyatning jamiyat bo‘lishida asosiy rol o‘ynovchi eng muhim omillardan biridir. Shunga ko‘ra tilsiz jamiyatning bo‘lishi mumkin emas. Lekin yozuvsiz jamiyat bo‘lgan. Jamiyatning kelgusi taraqqiyotida radio va televizion aloqa vositalari kabi yozuvdan ustunroq bo‘lgan yangi vositalar ham yuzaga kelishi mumkin.
Og‘zaki nutq va tovush tili aloqa vositasi sifatida kishilarning barcha ehtiyojlarini maksimal darajada qondirsa ham, hozirgi davr texnik taraqqiyoti nuqtai nazaridan uning ikkita juz’iy kamchiligi bor: 1) u bir individ (shaxs) ning tili sifatida yaqin masofada turgan suhbatdoshga eshitiladi, xolos; 2) og‘zaki nutq zamonda chegaralangan, ya’ni u aytilayotgan paytdagina qabul qilinadi.
Yozuvning asosiy xususiyatlaridan yana biri uning grafik belgi bo‘lib xizmat qila olishidir. Yozuv uchun grafik belgilar qabul qilingunga qadar kishilar har xil jonli va jonsiz predmetlardan simvolik tarzda foydalanar edi. (Masalan, olov yoqib yoki toshlarni xar xil shaklda qo‘yib, daraxtlarni o‘yib va ularga belgi qo‘yib, qushlar yoki itlar orqali xabarlashish va boshqalar).
Yozuv o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmay, balki ma’lum bir ehtiyoj va zarurat asosida fikrni uzoq masofaga yetkazish yoki keyingi avlodlarga qoldirish talabi bilan yaratilgan. Shu bilan birga, tovush tilidan farqli o‘laroq yozuvning o‘ziga xos xarakterli belgilari bor.
Birinchidan, yozuv mustaqil va asosiy aloqa vositasi bo‘lolmaydi. U asosiy aloqa vositasi bo‘lgan til uchun yordamchi hisoblanadi. Shuning uchun ham yozuv jamiyat taraqqiyotining keyingi davrlarida paydo bo‘lgan. Buning ustiga yozuv o‘tmishda jamiyat a’zolarining barchasiga emas, balki uning faqat bir qismigagina xizmat qilar edi. Shuning uchun ham yozuv mustaqil aloqa vositasi bo‘lolmaydi. Ikkinchidan, yozuvning asosiy vazifasi nutqni uzoq masofaga yetkazish va keyingi davrlarga qoldirish uchun xizmat qilishdan iborat. Uchinchidan, ko‘z bilan qabul qilinadigan grafik belgilar yozuvning asosiy quroli bo‘lib hisoblanadi.
Demak, yozuv ko‘z bilan ko‘radigan va kishilar o‘rtasida o‘ziga xos aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladigan grafik belgilar sistemasi bo‘lib, uning jamiyatda o‘ziga xos katta o‘rni va xizmati bor, ya’ni yozuv ma’lum bir masofa bilan ajralgan odamlar orasidagi aloqalarni yaxshilashda, yozma adabiyotni va yozma adabiy tilni yuzaga keltirishda, ma’lum bir davrda yaratilgan madaniy-adabiy yodgorliklarni keyingi davrga yetkazib berishda muhim rol o‘ynadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
