|
Taxtako'pir rayonı - Qaraqalpaqstan Respublikasındagı rayon. 1928 jıl. may ayında duzilgen. 1963 jıl. Shımbay rayonına birlestirilgen. 1965 jıl. o'z atı menen shımbay rayonınan ajralıp shıqqan. T.t. Qubladan Beruniy, qubla-shıg'ıstan Ellikqala, Batıstan Qarao'zek, Arqa-Batısdan Moynaq rayonı, Arqa.shıg'ısdan Qazaqstan Respublikası ha'm shıg'ısdan Nawayı walayatı menen shegaralas. Mayd. 21,1 mın' km2. Xalqı 42,6 mın' (2004). Rayonda 1 qala (Taxtako'pir), 8 awıl puqaralar jiyini (Beltaw, Jan'ada'rya, Mulik, Atako'l, Taxtako'pir, Qaraoy, Qarateren', Qon'ıratko'l) bar. Rayon orayı — Taxtako'pir qalası. Tabiyati. Rayon Aymag'ı A'miwda'rya to'mengı ag'ımı shep jag'asında jaylasqan. Relyefi, tekislik ha'm Beltov qırlarınan ibarat. shıg'ısı Qızılqum sho'li menen baylanısadı.
Egislik jerlerinin kopshilik bolimi shorlangan jerlerdi quraydi. Qumga jaqin jaylasqan aymaqlardagi uyler agash kemiriwshi qurt qumirsqadan, TERMITden jabir korip, baspanasiz qalip, koship ketiwge majbur bolmaqta.
Rayon aymaǵı Amudarya tómen aǵımı shep jaǵaında jaylasqan. Relyefi, tiykarınan, tegislik hám Beltov erneklerinen ibarat. Shalbar. shıǵısı Qızılqum shóli menen tutasadı. Rayonda Barshining tog'i (bálentligi Qorateran ko'lining maydanınan 35-37 m, Qızılqum menen tutasǵan orında ), Muńlı, Jalanash qumi, Amanda, Oqqum tóbelikleri, Qorataqir, Shertaktaqir tegislikleri bar. Qızılqum shóli qoy ushın tiykarǵı jaylaw esaplanadı. Beltovda qurılıs materiallarınan gips, maydalanǵan tas hám basqa bar. Íqlımı keskin kontinental. Jazı ıssı, qishi suwıq. Jıllıq ortasha temperatura 11°. Yanvardıń ortasha temperaturası —6°, eń tómen temperatura —35°. Iyulning ortasha temperaturası 27°, eń joqarı temperatura 43°. Jıllıq jawın muǵdarı 100 mm, tiykarınan, qıs hám báhárde jawadı. Rayon egislikleri Qızketgan kanalından ajralıp shıqqan Quwanıshyorma kanalı jáne onıń tarmaqları (Timpiy, Bo'zyop, Jilvonyop, Badrakyop) den suwǵarıladı. Eń iri Qorateran ko'lida (maydanı 126 km²) balıq urchitiladi. Taw etagidagi bul kól jaǵaları dem alıw jayı esaplanadı. Odan tısqarı Otako'l, Mavdak, Eshkio'lgan, Qorako'l, Aqbas hám basqa kól bar. Topıraqpari batpaq, otlaqı batpaq, shor, boz, taqir, sur, gúńgirt hám qumli tuproklardan ibarat. Qumlıqlarda saksovul, selin, qoyansuyak, qızılsha, jantaq, oqbosh, ajırıq, qoraborak, turang'il, jiyde, jıńǵıl, tal, Beltov erneklerinde oqshuvoq hám soralar ósedi. Jabayı haywanlardan qaban, qoyan, dikobrazn, qasqır, túlki, shaǵal, porsıq, qosayaq tıshqan, ko'rsichqon; sudraluvchilardan ilonlar, hár túrlı kesirtkeler, tasbaqa ; qustan tuwalaq, torǵay, shımshıq, ǵarǵa, qara qus búrkit, bayıwlı, toǵaylarda qiryuvul, qarshıǵa, qırǵıshy, kólda ǵaz, úyrek hám basqa ushraydı. Balıqlardan sazan, ılaqa, aq amur, aq qayroq (jerex) hám basqa kóp, ondatra da bar. Holisi dıń tiykarǵı bólegin qaraqalpaq hám qazaqlar quraydı, sonıń menen birge, ózbek, qırǵıshz, tatar, orıs hám basqa millet wákilleri de jasaydı. Xalıqtıń ortasha qısıqlıǵı 1 km²ga 2 kisi. Qalalıqlar 17, 1 mıń kisi, awıl xalqı 25, 5 mıń kisi. Rayon ekonomikalıq negizin paxtashılıq hám sharbashılıq quraydı. Taxtakópir rayonında " Taxtakópirdon" sanaat kárxanası, 123 kishi hám orta jeke kárxanalar, 7 aksiyadorlik jámiyeti, Qaraqalpaqstan — Kazaxstan " Taxtaqishloqmash" qospa kárxanası, qurılıs shólkemleri, avtokorxona, sawda, materiallıq, xojalıq xizmet kórsetiw shaqapshaları bar. Elektr energiya Taxiatosh issiklik elektr styasidan alınadı.
Rayon awıl xojalıǵı. tiykarınan, paxtashılıq, gallachilik hám sharbashılıqqa qánigelesken. Salıkeshlıqqa hám qorako'lchilikka da saldamlı itibar berilip atır, sonıń menen birge, bog'dorchilik, palız eginleri hám palızshılıq da rawajlanǵan.
Taxtakópir rayonında 32, 7 mıń ga maydanda dıyxanshılıq etiledi. Paxta, dán, salı, kartoshka, palız eginleri hám palız, yemxashak eginleri egiledi. Rayonda 10 shirkat, 264 fermer xojalıǵı, 1 fermer xojalıqlar awqamı bar. Sonnan 4 shirkat xojalıǵı qorako'lchilikka qánigelesken, qalǵanlarında, paxta, salı biyday jetiwtiriledi. 264 fermer xojalıǵınan 254 tasi dıyxanshılıq, 3 tasi bog'dorchilik, 7 tasi sharbashılıq menen shuǵıllanadı. Rayon xojalıqlarına 5 alternativ MTP xızmet kórsetedi.
Rayon hám jámáát jeke xojalıqlarında 3997 qaramal (sonnan 1316 siyir ), 40255 qoy boqiladi (2004), sonıń menen birge, túye, jılqi, eshkiler de bar. 2003/2004 oqıw jılında 23 ulıwma tálim mektepte 10446 oqıwshı tálim aldı. Musika mektep, 2 kásiphunar kolledji, qoyshı balalar mektepnternati, test orayı bar. Mádeniyat úyi, 25 kitapxana, 10 klub shólkemi iskerlik kórsetedi.
Rayon oraylıq emlewxanası (235 orın ), balalar emlewxanası, awıl emlewxanası, stomatologiya poliklinikası, 13 feldsherakusherlik punkti, 6 awıl shıpakerlik punkti islep turıptı (2004). Taxtakópir rayonında " Aydos qala" kórkem oneroriysi bar. " Taxtakópir tańi" rayon gaz. (qaraqalpaq tilinde) shıǵadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
