Qaraqalpaqstan respublikasi informaciyaliq texnologiyalari texnikumi telekommunikatsiya topar oqiwshisi

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI INFORMACIYALIQ TEXNOLOHIYALARI HAM KOMMUNIKACIYALARIN RAWAJLANINDIRIW MINISTIRLIGI

QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI INFORMACIYALIQ TEXNOLOGIYALARI TEXNIKUMI

TELEKOMMUNIKATSIYA TOPAR OQIWSHISI
Shaddinov Azattin
Telekommunikatsiya tiykarlari paninen

O’Z BETINSHE JUMISI

Tayarlag’an ______________A.Shaddinov
Qabillag’an __________________F.Sarigulova
N’okis 2022

REJE

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Algoritm tusinigi
   
3. 
   Algoritmnin logikaliq tiykarlari
   
4. 
   Algoritm turleri
   

Kirisiw
Algoritm” túsinigi
Joqarıda belgilegenimizdek, qoyılǵan qandayda bir máseleni kompyuterde sheshiw ushın, aldın onıń matematikalıq modelin, keyin bolsa sheshiw algoritmı hám programmasın dúziw kerek boladı. Bul úshlıqta algoritm blokı zárúrli áhmiyetke iye. Endi algoritm túsiniginiń tariypi hám ózgesheliklerin bayanlaymız. Másele sheshimin sheklengen qádemler nátiyjesinde payda etetuǵın, aldınan tayınlanǵan hám anıq belgilengen qaǵıydalar yamasa buyrıqlar izbe-izligi algoritm dep ataladı. Ápiwayılaw etip aytqanda, algoritm bul - aldımızǵa qoyılǵan máseleni sheshiw ushın zárúr bolǵan ámeller izbe-izligi bolıp tabıladı. Algoritm dúziw - bul programmalastırıw bolıp tabıladı, algoritmdı dúziwshiler bolsa programmistler bolıp tabıladı.
Mısalı, ax2+bx+c=0 kvadrat teńlemeni sheshiw ushın tómendegi ámeller izbe-izligi zárúr boladı :
a, b, c koefficiyentler berilgen bolsın.
Berilgen a, b, c koefficiyentler járdeminde discriminant.
D= b2-4 ac esaplanadı.
D>0 bolsa X12 = (−b± D) / 2* ( a)- esaplanadı.
D<0 bolsa, haqıyqıy sheshimi joq.
Mısal retinde berilgen a, b, s tárepleri boyınsha úshmúyeshliktiń maydanın Gerron formulası boyınsha esaplaw máselesin kórip shıǵayıq.
a, b, c úshmúyeshlik tárepleri uzınlıqları.
r = (a+b+c) /2 - perimetrdiń yarımı esaplansin.
T= p (r-a) (r-b) (r-c) - esaplansin.
S= T esaplansin.
Joqarıdaǵı mısallardan kórinip turıptı, olda, algoritmdıń hár bir qádeminde atqarılatuǵın ámeller túsinikli hám anıq tárzde kórsetilgen hám de chekli sandaǵı ámeller orınlanǵannan keyin anıq nátiyje alıw múmkin.
Atap ótilgen, tushinarlilik, anıqlılıq, cheklilik hám nátiyjeliklıq túsinikleri algoritmdıń tiykarǵı ózgesheliklerin quraydı. Bul túsinikler keyingi paragraflarda bólek kórip ótiledi.
“Algoritm” sózi hám túsinigi IX asirde jasap dóretiwshilik etken ullı oqımıslı Muhammad al-Xorezmiy atı menen tıǵız baylanıslı. Algoritm sózi Al-Xorezmiy atınıń Evropa ilimpazları tárepinen buzib aytılıw etiliwinen júzege kelgen. AlXorezmiy birinshi bolıp onlıq canoq sistemasınıń principlerıni hám odaǵı tórtew ámeldi orınlaw qaǵıydaların tiykarlab bergen.
Algoritmdıń tiykarǵı ózgeshelikleri
Algoritmdıń 5 tiykarǵı ózgesheligi bar.
Diskretlilik (Cheklilik). Bul qasiyettiń mazmunı algoritmlardı mudami chekli qádemlerden ibarat etip bóleklew múmkinshiligi bar ekenliginde. Yaǵnıy onı chekli sandaǵı ápiwayı kórsetpeler izbe-izligi formasında ańlatıw múmkin. Eger kuzatilayotgan processni chekli qádemlerden ibarat etip qollay almasak, onı algoritm dep bolmaydı.
Túsiniklilik. Biz kúndelik turmısımızdıńda berilgen algoritmlar menen islep atirǵan elektron saatlar, mashinalar, qozaqlar, kompyuterler, túrli avtomatikalıq hám mexanik apparatlardı gúzetemiz.
Atqarıwshına usınıs atırǵan kórsetpeler onıń ushın tushinarli mazmunda bolıwı shárt, keri jaǵdayda, atqarıwshı ápiwayıǵana ámeldi de atqara almaydı. Bunnan tısqarı, atqarıwshı hár qanday ámeldi atqara almasligi da múmkin.
Hár bir atqarıwshınıń orınlawı múmkin bolǵan kórsetpeler yamasa buyrıqlar kompleksi ámeldegi, ol atqarıwshınıń kórsetpeler sisteması (sisteması ) dep ataladı. Sonday eken, atqarıwshı ushın berilip atırǵan hár bir kórsetpe atqarıwshınıń kórsetpeler sistemasına tiyisli bolıwı kerek.
Kórsetpelerdi atqarıwshınıń kórsetpeler sistemasına tiyisli bolatuǵın etip ańlatpalay alıwımız zárúrli áhmiyetke iye. Mısalı, tómen klasstıń a'lochi oqıwshısı " san kvadratqa asırilsin" degen kórsetpeni tushunmasligi nátiyjesinde atqara almaydı, lekin " san ózin ózine ko'paytirilsin" formasındaǵı kórsetpeni biymálel atqaradı, sebebi ol kórsetpe mazmunınan kóbeytiw ámelin orınlaw kerekligini tusinip jetedi.
Anıqlıq. Atqarıwshına berilip atırǵan kórsetpeler anıq hám mazmunli bolıwı zárúr. Sebebi kórsetpe degi anıq emeslikler móljel daǵı maqsetke erisiwge alıp kelmeydi. Insan ushın túsinikli bolǵan " 3-4 ret silkitilsin", " 5-10 minuta qızdırılsin", " 1-2 qasıq solinsin", " teńlemelerden biri echilsin" sıyaqlı uǵımsız kórsetpeler kompyuterdi qıyın jaǵdayǵa salıp qóyadı.
Bunnan tısqarı, kórsetpelerdiń qaysı izbe-izlilikde atqarılıwı da zárúrli áhmiyetke iye. Sonday eken, kórsetpeler anıq beriliwi hám tek algoritmda kórsetilgen tártipte atqarılıwı shárt eken.
Ǵalabalıq. Hár bir algoritm mazmunına kóre bir túrdegi máselelerdiń barlıǵı ushın da orınlı bolıwı kerek. Yaǵnıy máseledegi baslanǵısh maǵlıwmatlar qanday bolıwınan qaramastan algoritm sol xildagi hár qanday máseleni sheshiwge jaramlı bolıwı kerek. Mısalı, eki ápiwayı kasrning ulıwma bólimin tabıw algoritmı, bólsheklerdi túrlishe ózgertirip bersangiz da olardıń ulıwma bólimlerin anıqlap beraveradi. Yamasa úshmúyeshliktiń júzin tabıw algoritmı, úshmúyeshliktiń qanday bolıwınan qaramastan, onıń maydanın esaplab beraveradi.
Nátiyjeliklıq. Hár bir algoritm chekli sandaǵı qádemlerden keyin, álbette, nátiyje beriwi shárt. Atqarılatuǵın ámeller kóp sonda da baribir nátiyjege alıp keliwi kerek. Chekli qádemnen keyin qoyılǵan máselee chimga iye emesligin anıqlaw da nátiyje esaplanadı. Eger ko'rilayotgan process sheksiz dawam etip nátiyje bermasa, onı algoritm dep atay almaymız.
4. Algoritmdı súwretlew usılları
Joqarıda kórilgen mısallarda, ádetde, biz máseleni sheshiw algoritmın sózler hám matematikalıq formulalar arqalı ańlatpaladik. Lekin algoritm basqa kórinislerde de beriliwi múmkin. Biz endi algoritmlardıń eń kóp ushraytuǵın túrleri menen tanıwamız.
Algoritmdıń sózler arqalı ańlatılıwı. Bul usılda atqarıwshı ushın beriletuǵın hár bir kórsetpe gápler, sózler arqalı buyrıq formasında beriledi.
Algoritmdıń formulalar menen ańlatılıw usılınan matematika, fizika, ximiya sıyaqlı anıq pánler degi formulalardı úyreniwde paydalanıladı. Bul usıl geyde analitik ańlatıw dep ataladı.
Algoritmlardıń arnawlı geometriyalıq sırtqı kórinisler járdeminde ańlatılıwında másele sheshiw procesi anıq hám tuwri suwretlenedi jáne bul kórinis blok -sxema dep ataladı.
Algoritmdıń keste kóriniste beriliwi. Algoritmdıń bunday ańlatpasınan da kóp paydalanamız. Mısalı, mektepte qollanıp kelinip atırǵan tórt xanalı matematikalıq kesteler yamasa hár qıylı lotereyalar kestesi. Funksiyalardıń grafikların sızıwda da algoritmlardıń bahaları kestesi kórinislerinen paydalanamız. Bul sıyaqlı kestelerden paydalanıw algoritmları ápiwayı bolǵanı sebepli olardı ózlestirip alıw ańsat.
Joqarıda kórilgen algoritmlardı súwretlew usıllarınıń tiykarǵı maqseti, qoyılǵan máseleni sheshiw ushın zárúr bolǵan ámeller izbe-izliginiń eń qolay jaǵdayın anıqlaw hám usınıń menen insan tárepinen programma jazıwdı jáne de ańsatlastırıwdan ibarat. Tiykarınan, programma da algoritmdıń basqa bir kórinisi bolıp, ol insannıń kompyuter menen baylanısin qolaylaw ámelge asırıw ushın mólsherlengen.
Blok -sxemalardı dúziwde paydalaniletuǵın tiykarǵı ápiwayı geometriyalıq figuralar tómendegilerden ibarat :

Figura duzilisi	Waziypasi
	Súyri-sopaq, algoritmdıń baslanıwı yamasa tamamlanishini belgileydi
	Parallelogramm, maǵlıwmatlardı kirgiziw yamasa baspadan shıǵarıwdı belgileydi
	Tuwrı tórtmuyush, ámel orınlaw procesin belgileydi
	Romb, shárt atqarılıwı tekserilishini belgileydi
	Járdemshi algoritmǵa shaqırıqtı belgileydi
	Oltiburchak, tákirarlaw operatorın ańlatıwdı belgileydi
	Strelka, amallar bajarilish izbe-izligin anıqlaydı
=> (n)	Sózler arqalı kórsetilgen algoritmda n - chi ámelge ótiwdi kórsetedi

\

Paydalanilgan adebiyatlar: https://intolimp.org/publication/ochik-dars-alghoritm-tushunchasi.html