Qaraqalpaq tilindegi leksikologiya tarmag'in uyreniw joba

Sózdin' kóp ma'niligi

Sóz tiykarınan bir ma'nini bildiredi. Sonlıqtan sózdin' tiykarg'ı ma'nisin bilip, onı ga'pte ornı menen durıs qollang'an jag'dayda g'ana sózge jan enip, adamnın' aytajaq oyı janlana tu'sedi. Sebebi, sózdin' ma'nisi kontekste g'ana ayqınlanıp otıradı. Uzaq da'wirdi óz basınan o'tkerip kiyatırg'an áne tilimizdegi sózler ozınin' tiykarg'ı ma'nisinde de, sóz dizbeginde kóp ma'nide qollanılıp, sózdin' o'risi, qollanılıw uqıplılıg'ı ha'r qıylı bolıp, rawajlanıp otıra beredi.

Tildegi bunday jag'daylar sózlerdin' kóp ma'nililik qubılısın keltirip shıg'aradı. Mısalı, et-etke, sorpa betke (naqıl). Azat kitaptın' birinshi betin ashıwdan-aq burıng'ı oqıg'anları esine tu'se basladı (J. Saparov). Eldin' sheti, jawdın' beti dep jatırmız (M. Da'ribaev). Jer beti ko'm-ko'mbek tu'ske ene basladı. Bul mısallardag'ı «bet» sózi ha'r bir ga'p ishinde ha'r qıylı ma'nide qollanılıp tur.

Birinshi ga'pte - adamnın' beti (ju'zi) ma'nisinde, eginwi ga'pte - kitaptın' beti ma'nisinde, u'shinshi ga'pte - dushpanlardın' keletug'ın ta'repi ma'nisinde, tórtinshi ga'pte jerdin' beti (u'sti) ma'nisinde qollanılıp tur.

Ha'r bir sózdin' leksikalıq ha'm grammatikalıq ma'nisi baladı. Sózdin' óz aldına jeke turg'anda bildiretug'ın ma'nisi leksikalıq ma'ni baladı. Mısalı, kitap, oqıdı, qızıl, shaqqan ha'm t. b. Bul mısaldag'ı da'slepki kitap - oqıw quralının' atı, oqıdı - bir zattın' ha'reketi, qızıl - zattın' tu'ri, shaqqan - ha'rekettin' belgisi ma'nilerin bildirip tur. Sonlıqtan sózlerdin' usı bildirip turg'an ma'nileri leksikalıq ma'ni baladı.

Al sózlerdi taparlarg'a bo'lip, alardın' ha'r bir taparının' bildiretug'ın ma'nisine qaray grammatikalıq ma'nisin anıqlawg'a baladı. Mısalı kitap, qa'lem, sıya, ton, terek usag'an sózler leksikalıq kóz-qarastan ha'r qaysısı belgili bir ma'nini bildirse, grammatikalıq jaqtan barlıg'ı bir tapardı qurap zattın' atın bildiredi de, sóz shaqabınan atlıq dep ju'ritiledi. Sanday-aq, ga'p ishinde kelgende de sózler bir-biri menen qarım-qatnasqa tu'sip, alardın' grammatikalıq ma'nisi anıqlana tu'sedi. Solay etip sózdin' ga'p ishindegi atqaratug'ın xızmetine, óz-ara qarım-qatnasına ha'm ulıwma grammatikalıq ma'nileri jag'ınan bir tu'rli bolıp keletug'ın sózlerdin' taparın bildiretug'ın ma'nileri - grammatikalıq ma'ni delinedi. Bir tapar sózlerdin' ózine ta'n shókkishnulıwmalıq ma'nisi grammatikalıq ma'ni baladı. Bir sózde leksikalıq ma'ni de, grammatikalıq ma'ni de bala beredi.

Ayırım orınlarda sózdin' leksikalıq ma'nisinin' o'zgeriwi menen onın' grammatikalıq ma'nisi de o'zgeredi. Mısalı, suw, degen sóz leksikalıq ma'nisi bir zattın' atın bildiredi, atlıq baladı. Suwlı degendeso'zdin' ma'nisi o'zgeredi ha'm endi al kelbetlik bolıp tur (Suwlı kól).

Sóz ma'nisinin' awısıw usılları

Ja'miyettin' rawajlanıwının' barısında sóz ma'nilerinin' ken'eyiwi, bir sózdin' ma'nisi ken'eyip bir neshe ma'nide awısıp qollanıw jag'dayları gezlesip otıradı. Sanday-aq, bul jag'day kerisinshe bir tarawdan eginwi bir tarawg'a o'tip, sózdin' ma'nisi anıqlanıp barıp, arnawlı terminlik ma'nige ko'ship te otıradı. Mısalı, tu'bir - ulıwma ósimliklerdin' jer menen tutasqan tamırı tu'sinigi bolıp ulıwma ma'nini bildirse, al grammatikalıq belgili bir termin (sózdin' tu'biri) sıpatında qollanıladı. Sanday-aq, buwın sózi de usınday. Bunday sózlerdin' ma'nisinin' awısıp qollanılıwı, metaforalıq ha'm metanomiyalıq usıllar boyınsha iske asıp otıradı.

Metafora. Sóz ma'nisinin' metaforalıq jol menen awısıwı - sal sózdin' ma'nisinin' uqsaslıg'ına negizlengen baladı. Mısalı, kóz ózin alayıq. Tilimizde usı sózdin' ma'nisine boyawlıqlep awısqan kóp g'ana sózler, sóz dizbekleri ushırasadı. Adamnın' kózi, iynenin' kózi. Istin' kózin bilsen' - utasan'. Miynettin' kózin tapqan, baxıttın' ózin tabadı (naqıl) ha'm t. b. Usınday belgilerinin' uqsaslıg'ına qaray otırıp sóz ma'nisinin' awısıp qollanılıwı metafora dep ataladı.

Metanimiya

- (sóz ma'nisinin' metanimiyalıq o'zgeriwi) - tilimizde ayırım zat, yamasa qubılıs atamaları eginwi bir atamaları menen qollanıladı ha'm sal terminnen basqa eginwi tu'sinik payda baladı. Mısalı, Tilewbergen, Ibrayım, tolqınlattı janımdı: alardı oqıp ha'r dayım, kewlime jas ag'ıldı (T. Qabılov) degen mısalda biz Tilewbergen, ya Ibrayım degen ma'nini emes, al alardın' do'retpeleri, qosıqları degen ma'nini tu'sinemiz. Bul jerde sóz óz ma'nisinin' pu'tkilley o'zgergenin ko'remiz. Usınday ayırım zat, yamasa bir qubılıs atamalarının' ma'ni menen óz-ara baylanısının' tiykarında basqasha at penen berilip, sonnan taza ma'nili tu'siniktin' payda bolıw jolı metanimiya dep ataladı.

Sinekdoxa

Sinekdoxa sózdi awısqan ma'nide qollanıwdın' bir tu'ri.

Tilimizde ko'pshilik orında bir na'rsenin' bir bo'legin aytıw arqalı-aq, sal na'rsenin' pu'tin ózin tu'siniwge mu'mkinshilik balatug'ın jag'daylar baladı. A'lbette, bul tilimizdin' kemshiligin ko'rsetpeydi. Qayta tilimizdegi sózlerdin' ótkirligin, ten'ewlerdi, ásterlı tu'siniklerdi keltirip shıg'aradı. Mısalı, Jigitlik ha'seri urg'an murınnın', keminde bir batpan samalı balar (I. Yusupov). Bunda ga'p murın haqqında, yamasa murıng'a samaldın' tásiri haqqında bolıp turg'an joq. Al erjetken, ka'malg'a kelgen jas jigit haqqında degen tu'sinik payda bolıp tur.

Qanday bolmasın pu'tin na'rsenin' bir bo'legin (yamasa kerisinshe) aytıw arqalı sal pu'tin na'rseni (zattı, qubılıstı) tu'sindiretug'ın awısqan ma'nini payda etetug'ın sóz, ya sóz dizbegi sinekdoxa delinedi. Mısalı, Bir basın' ekew bolıptı, qutlı bolsın, inim,- dedi Ayjan (Erkin Qaraqalpaqstan).

Sinekdoxanın' tiykarg'ı belgileri pu'tin na'rsenin'ornına bir bo'legin, kóp na'rsenin' ornına jeke birewin, ulıwma na'rsenin' ornına jekeni almastırıp qollanılıwı baladı. (Bul jag'day kerisinshe de qollanılıwı mu'mkin). Mısalı: Qarayg'an qara kózlersiltidey tındı. Sóz ma'nisinin' ken'eyiwi Ja'miyet rawajlanıwının' barısında til de jetilisip, rawajlanıp otıradı. Ja'miyet o'mirindegi jan'alıqlar en' aldı menen tildin' sózlıq quramına jan'alıq, o'zgerisler kirgizedi.

Qaraqalpaqstannın' ma'deniyatı, ekonomikası menen awıl xojalıg'ı, xalıq xojalıg'ının', ilim, kórikem o'nerinin' ken'nen o'siwi tildin' sózlıq quramının' jan'a sózler menen tolısıwına alıp keldi.

Jan'a sózlerdin' payda bolıwı, jasalıwı bar sózlerdin' ma'nilerinin' rawajlanıwı, ken'eyiwi, ja'miyetlik o'mirdin' o'zgerislerine, o'ndiristin', ma'deniyattın' rawajlanıwına, jan'a tu'siniklerdin'payda bolıwına baylanıslı. Jan'a ma'ni jaqtan bar bolmaydı. Onın' payda bolıwına tildegi bar sózlıq materiallar tiykar baladı. Onın' ishinde tiykarg'ı sózlıq qorg'a kiretug'ın sózler ayrıqsha orın aladı.

Bir jag'ınan jan'a ma'ni jasaw tildegi bar materialdın' (sózdin') tiykarında bolsa, eginwi jag'ınan, sal jan'a ma'nini ko'rsetip za'ru'rligi sal sózdin' ma'nisinin' rawajlanıwına, sal sózden jan'a sóz jasawg'a sebepker baladı. Sırtqı ja'miyetlik jag'day jan'a ma'ninin' payda bolıwına stimul bolsa, al tilimizdin' ishik mu'mkinshilikleri arqalı qa'liplesip, jarıqqa shıg'adı. Sóz ma'nisinin' ken'eyiwinin', o'zgeriwinin' baslı bir sebebi sal sóz bildiretug'ın tu'siniktin' o'zgeriwinde dep tanıw kerek. Usıdan sırtqı jag'dayg'a baylanıslı sóz ma'nisinin' ken'eyiwi kelip shıg'adı. Biraq sóz ma'nisinin' ken'eyiwine sırtqı ja'miyetlik jag'day tiykarg'ı sha'rt bolıp tásir etken menen «… tillin' rawajlanıwdın' bag'ıtın, sıpatın belgileytug'ın tiykarında tildin' tutas birneshe zamanlardın' jemisi retinde qurılısına ta'n ishki bag'ıtları menen nızamlıqlarıbolıp tabıladı»

Bıl sırtqı sebepke baylanıslı tilde sóz ma'nisinin' o'zgeriwi, sal tillerdin' ozınin' ishki sistemasına baylanıslı ko'rinedi. Olay bolsa, bul protsess tu'bir, do'rendi sózlerdin', sóz dizbeklerinin', geybir qosımtalardın' de ma'nilerinin', xızmetlerinin' o'zgeriwinen, ken'eyiwinen ko'riniwimu'mkin:

Joqlıq qıyalında jasaytug'ın u'sh ma'mleket bar: birewi Aqıl ma'mleketi, eginshisi - Baylıq ma'mleketi, u'shinshisi - a'rman ma'mleketi. Tilekke qarsı, ha'r bir insan usı u'sh ma'mlekettin' de azamatı bolg'ısı keledi. Biraq, bunday azamatlıqtı sal u'sh ma'mleket qabıl ete me, insannın' tiriliktegi jetkilikli wazıypası (Sh. Seytov).

Bul mısallardag'ı astı sızılg'an sózler ja'miyetlik o'mirdegi jan'alıq, o'zgerislerdi qabıl etiw na'tiyjesinde ma'nilerin o'zgertip, jan'artıp turg'anlıg'ın sezemiz. Bul sózlerdin', sóz dizbeklerinin' ma'nisindegi, xızmetindegi jan'alıq sal, tildin' ishki mu'mkinshilikleri arqalı berilip otır. Solay etip, ja'miyetlik jag'dayg'a baylanıslı jan'adan payda shókkishn tu'sinikler tilimizdin' tu'rli ishki bag'ıtları menen nızamlıqları arqalı ko'rinip tur. Bul sózlerdin' jan'a ma'nileri ja'miyetlik rawajlanıwdın' tu'rli waqıtlarına baylanıslı payda shókkishn.

Tilimizdegi sózlerdin' ma'nilerinin' o'zgeriwi, jan'arıwı, ken'eyiwi - ja'miyetlik rawajlanıwdın' bir waqıtının', da'wirinin' jemisi emes, ha'r da'wirinin' jemisi. Sırtqı sebepke baylanıslı tilimizde sóz ma'nisinin' o'zgeriw, rawajlanıw, ken'eyiwi faktin ju'zlep, mın'lap sanawg'a baladı.

Tillik ishki sebepke, protsesske baylanıslı sóz ma'nisinin' o'zgeriw, jan'arıw fakti tilimizde erteden kiyatırg'an tariyxıy faktor. Ha'zirgi tilimizde qollanılıp ju'rgen: bıyıl, bıltır, bu'gin, ku'ndiz, qolg'ap, tu'rgel, ul, qatın, bala, tayaq sıyaqlı sózler tilimizdin' tariyxıy rawajlanıw barısında ma'nisin o'zgertip, jan'artıp, ken'eytkenin ko'remiz.

Bul sózlerdi eki taparg'a bo'lip qaraymız. Birinshi taparg'a tu'rli ishki sebeplerge baylanıslı ma'nisi o'zgergen jıra sózler kiredi de, eginwi taparg'a sózlerdin' birigiw arqalı ma'nileri o'zgergen sózler kiredi.

Birinshi taparg'a bıyıl (bul-yıl), ku'ndiz (ku'nnin' ju'zi), bu'gin (bul ku'n) sıyaqlı eki tu'birden birigip jan'a ma'nide qollanılıp turg'an sózler kiredi. Bular ko'plegen da'wirlerdin' barısında seslik o'zgerislerge ushırap qa'liplesken. Al seslik o'zgerisler tildin' ishki nızamlıqlarına, sistemasına baylanıslı ekeni ko'rinip tur.

Bul jerde fonetikalıqalıq nızamlılıqtı aytıw kerek. 1) l tu'rkiy tillerinde tu'sip qalg'ısh; 2) l tu'spegende de kg-ge aynaladı de, bulgu'n baladı. L tu'sip, bul jazda, bul tan'da degen sıyaqlı, bugu'n bolıp aytılıp ku'n degen sózdin' k-si g-ge aynalıp ketken. Sonlıqtan bir buwınlı sózlerde ja'ne kóp buwınlı sózlerdin' birinshi buwınında g'ana jazılatug'ın, ja'ne anıq aytılatug'ın qısıq u' i-ge almasqan. So'ytip bul ku'n degen sóz bu'gin bolıp qa'liplesken. Ul sózi ma'nisinin' o'zgeriwin ko'reyik. Bul sóz barlıq tu'rkiy tillerinde bar. Tu'rli fonetikalıqalıq variantlarda, biraq bul ma'nide gezlesedi.

Bul sóz a'yyemgi tu'rkiy xalıqlarının' jazba estkertkishlerinde og'laq-qozı, ılaq ma'nisinde qollanılg'anın ko'remiz. Bul ma'nisi ha'zirgi geybir tu'rkiy tillerinde saqlang'an. Ma'selen, azerbayjan, tu'rkmen, tu'rkiy tillerinde ha'zir de og'laq formasında qollanıladı. Al geybir fonetikalıqalıq menen -ılaq - formasında qazaq, qırg'ız, qaraqalpaq tillerinde de qollanıladı. Al geybir qubda shıg'ıs tu'rkiy tillerinde og'laq sózi basqa ma'ni alıp ketti, yag'nıy bala ma'nisinde qollanıladı.

Mısalı, Xakasta oolax, Tuvada oolak (bala) t. b. Bulardan mınaday juwmaq jasawg'a baladı. Da'slep uldegen sóz adamnın' de, maldın' de balaların ko'rsetetug'ın ulıwma termin bolıp, keyin ala ishki protsesslerdin' na'tiyjesinde o'zgerislerge ushırap, saralanıp, aqırı og'laq→og'lan→ og'ul→ol→ul bolıp qa'liplesken, bir variantı (og'laq→ulaq→ılaq) malg'a baylanıslı qollanılıp, eginwi variantı qısqara, tarıla kelip, o'zgere kelip (og'lan→ogul→ul), barlıq tu'rkiy tillerinde ul ma'nisinde qollanıladı.

Burıng'ı tilde qollanılg'an qatın sózinin' ma'nisibir neshe ret o'zgergenin ko'remiz. Da'slep qatın degen sóz xan, bek, to're qızlarının' lawazım atawı retinde qollanılg'an. Al gezde qızso'zi de shókkishn, biraq bul sóz ulıwma qarawa xalıq, puxaranın' terminsı retinde qollanılg'an.

Ha'zirgi qaraqalpaq tilindegi qarlıg'ashso'zi qara - ala - qus degen u'sh sózden qısqarıp, formaların o'zgertip, bir termin ma'nisine iye bolıp ketken. Tilimizdegi ko'plegen mısallarg'a qarag'anda, ko'pshilik sózler tek sırtqı formaların o'zgertkeni menen qalmay, mazmunların de birim-birim almastırıp, da'slepki ma'niden basqa bir ma'nige awısıp otırg'an. Onday ma'ni almasıw qubılısı birde sózdin' sırtqı seslik formasının' o'zgeriwine baylanıslı bolsa, bire sal seslik formanın' u'lken o'zgeriske ushıramawınan-aq bolıp otırg'an.

Tildegi sóz ma'nilerinin' ken'eyiwi ha'r tu'rli. Tu'bir sózlerdin' ma'nilerinin' ken'eyiwi eki tu'rli: birewi tiykarg'ı ma'nisin saqlay otırıp, jan'a tu'sinikti ko'rsetiw arqalı ma'nisin ken'eytse, ja'ne birewi burıng'ı ma'nisin saqlamay, yag'nıy burıng'ı ma'nisi ulıwma xalıqlıq tilimizden shıg'ıp qalıp, semantikalıq arxaizmge aynalıp, jan'a ma'ni qollanıladı.

Juwmaq

Sózlıq quramdag' i' ha'r bir sózdin' belgili bir ma'nisi bar. Sózlerdi ma'nilik jaqtan izertleytug' i'n leksikologiyani'n' en' basli' u' lken tarawi' semaseologiya dep atalad Semaseologiya sózlerdin' ma'nisi, semantikasi' menen al ma'nilerdin' o'zgeriske ushi'raw jollari'n izertleydi.

Semaseologiya menen ti'g' i'z baylani'sli' shókkishn leksikologiyai'n' bir tarawi' onomaseologiya boli'p tabi' lad Bunda tildin' ataw (an' lati'w) qurallari' menen oni'n' sózlıq qurami', zatlar menen qubi' li'slardi'n' bulay atali'w sebepleri u'yreniledi.

Leksikologiyani'n' onomastika degen tarawi'nda menshiklik atamalar u'yreniledi. Onomastikani'n' ózi joqlıq atlari'n izertlew obiekti etip alatug'i'n antroponimika ha'm geografiyali'q atamalardi' izertlew obiekti etip alatug' i'n taponimika degen bo' limlerden turad

Zatlar menen qubi' li'slar tek jıra sózler menen an' lati' li'p qoymastan, sanday-aq turaqli' sóz dizbekleri menen de bildiriledi. Turaqli' sóz dizbekler I ma'nisi jaq i'nan jeke sózlerge usap, bir pu'tin leksikali'q birlik retinde jumsalad Turaqli' sóz dizbekleri tillerde a'sirler dawami'nda turaqlasi'p, qa'liplesedi. Turaqli' sóz dizbekleri leksikologiyani'n' frazeologiya degen tarawi'nda izertlenedi.

Solay etip, leksikologiya tildin' an' lati'w qurallari' ha'm sózlıq qurami' haqqi'ndag'i' ilim si'pati'nda en' aldi' menen u'lken eki tarawg'a ­onomaseologiya ha'm semaseologiyag'a bolınedi. Onnan keyin frazeologiya, terminologiya, onomastika, etimologiya degen tarawlar bo' linip shi'g'ad Sanday-aq leksikali'q stilistika ha'm leksikografiya (sózlıqler du'ziw haqqi'ndag' i' ilim) ayri'qsha ori'ndi' tutadı'.

Paydalanilg’an a’debiyatlar

1. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 1996.

2 Da`wletov A. Til bilimi tiykarlar . ? No`kis, 2007

3 Da`wletov A. Til bilimi tiykarlar . No`kis, 2013

4 Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilinin` stilistikası.No`kis, 1990.

5 Berdimuratov E. A`debiy tildin` funktsional`lıq stil`lerinin` rawajlanıwı menen

qaraqalpaq leksikasının` rawajlanıwı. No`kis, 1973.

6 Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. No`kis, 1994,