Qaraqalpaq tilindegi leksikologiya tarmag'in uyreniw joba

Sóz ha'm oni'n' ma'nileri

Sóz - seslik ha'm ma'nilik ta'repine iye shókkishn quramali' til birligi. Seslik jaq i' oni'n' materiallı'q ta'repi bolsa, ma'nilik jag'i' tildin' idealli'q ta'repin qurayd Bul eki ta'rep - seslik ha'm ma'nilik ta'repler aji'ralmas baylani'sli' baladi' Seslik ha'm ma'nilik ta'replerdin' birligi sózdin' o'mir su'riwin ta'miynlep turad Adamdi' qorshag'an du'nyadag'i' zatlar menen qubi' li'slar oni'n' sánesi'nda sa'wlelenedi. Solay etip alar tuwrali' tu'sinikti (ug'i'mdi') payda etedi.

Tu'sinik - zat yamasa qubi' li'sti'n' jay g'ana sa'wles i emes, al alardi'n' basli' ha'm tiykarg' i' belgilerinin' ayda uli'wmalasti'ri' lg'an sa'wlesi boli'p tabi' ladi.

Tu'sinik tilde sóz arqali' an'lati'ladi', sózge bekitiledi. Solay etip sóz shi'nli'q bolmi'sti' sa'wlelendiredi. Sóz uli'wmalasti'ri'wshi' qasiyetke iye baladi' Al jeke zat yamasa qubi' li'sti' an' lati'w menen bir Katarda, sanday-aq bir tiptegi birdey zat yamasa qubi' li'slardi'n' tapari'n de an'latad Ma'selen, qami's, kitap, ag'ash - belgili bir zatlardi' an'lati'w menen birge sal taparg'a kiretug' i'n basqa de barli'q zatlardi' bildiredi. Atap aytqanda, o'sip turg'an bir tu'p qami's ta qami's, sanı'n' menen birge du'nyadag' i' barli'q qami's atawli'ni'n' ba'ri de­qami's; stol u'stindegi turg'an bir kitap ta - kitap, sanı'n' menene birge du'nyadag'i' barli'q kitap a'wladi'ni'n' ha'mmesi de - kitap; o'sip turg'an bir tu'p ag'ash ta- ag'ash, sanday-aq du'nyadag'i' barli'q ag'ashlardi'n' ha'mmesi de ­ ag'ash.

Sóz ha'mmege ortaq, ha'mme bir qi'yli' tu'sinetug' i'n en' basli' til birligi boli'p, oni' sal tilde so'ylewshi ha'r kim emin-erkin kerek ori'nda paydalana beredi. A'meliy jaqtan a'piwayi' kórińeni menen teoriyali'q jaqtan sózge ani'qlama beriw og'ada qi'yi'n. İlimiy a'debiyatlarda oni'n' ko'plegen ani'qlamalari' ushi'rasadi.

Sóz - belgili bir ma'nige iye shókkishn sesler kompleksi; Sóz - tu'sinikti bildiretug' i'n sesler dizbegi; Sóz - zat yamasa qubi' li'sti' ataytug' i'n til birligi ha'm t. b. Bul ani'qlamalardi'n' hesh birin sózdin' ta'biyati'n toli'q ko'rsete aladi' dep ayta almaymi'z. O'ytkeni sózdi «ma'ni bildiretug' i'n sesler kompleksi» degenimiz benen, sózden de basqa bunday qa'siyetke iye shókkishn til birligi ushi'rasad Ma'selen, suffiks, prefix ha'm t. b. Sózdi «tu'sinikti bildiretug' i'n sesler dizbegi» degenimiz benen geypara sózler bunday qa'siyetke iye bolmawi' mu' mkin. Ma'selen, ah, ya, biraq ha'm t. b.; Sanday-aq tu'sinikti jıra sóz arqali' g'ana emes, al sóz dizbegi arqali' de bildiriwge baladi' Ma'selen, u' lken u'y, qaran'g' i' tu'n, jawi'nli' gu'z ha'm t. b.

Sózdi «zat ya qubi'li'sti' ataytug' i'n til birligi» degenimiz benen barli'q sózler bunday qa'siyetke iye emes (yaqshi', yamasa, ta'nha' ha'm t. b). Bunnan basqa de sózdin' «ga'p qurami'ndag' i' ma'ni bildiriwshi birlik», «ma'ni bildiriw uqi'bi' bar ses yamasa sesler kompleksi» degen de ani'qlamalari' bar. Solay etip sózge berilgen bul ani'qlamalar qa'te bolmag'ani' menen, biraq alar tek g'ana sózlerge emes, sanı'n' menen birge sózden u'lken yamasa sózden kisi ma'ni bildiriwshi birliklerge de qatnasli' baladi' Sanlı'qtan de sózdi til birligi si'pati'nda til birlikler I qabatlasli'g' i'ndag' i' (ierarxiyasi'ndag'i') og'an en' jaqi'n til birliklerinen, a'sirese morfemadan aji'ralatug' i'n, sanday-aq so'ylew ag'i'mi'nda bolsa, qan'si'las sózlerden ani'q shegaralay alatug' i'n da' lilirek ani'qlama tabi'w kerek. Morfema - tag'i' de bo' lekke bolınbeytug' i'n en' kisi ma'ni an' lati'wshi' til birligi ekenligi belgili. Morfemag'a mazmunni'n' anaw yamasa mi'naw bo' legi (elementi) bekitilgen baladi' Sóz bolsa, birinshiden, tag' i' de mayda ma'nili bo'lekke bo' linbeytug' i'n, yag'ni'y bir morfemadan turatug' i'n tu'rinde, eginshiden, maydaraq ma'nili bo'leklerge bolınetug' ın, yag'ni'y bir neshshe morfemadan quralatug' i'n tu'rinde o'mir su'redi. Mayda ma'nili bo'lekke bo' linbeytug' i'n bir morfemadan turatug' i'n ha'm mayda ma'nili bo'lekke bolınetug' i'n, bir neshshe morfemalardan turatug' i'n sózler qanday belgileri boyi'nsha bir tillik birlikke (sózge) birlesetug' i'nli'g' i'n, sanday-aq sóz benen morfema, a'sirese, bir morfemali' sóz benen morfema qanday belgisine qaray qarama-qarsi' qoyi'latug' i'nli'g' i'n ani'qlaw kerek.

Sóz ha'm morfemani'n' en' basli' ayi'rmashi' li'g'i' - sóz morfemag'a qarag'anda u' lken g'a'rezsizlikke, avtonomiyag'a iye baladi' ha'm óz betinshe jasayd morfema jumsali'wi' jaq i'nan qatan' sheklengen baladi', al sóz og'ada kóp tu'rli ga'plerde, ha'r tu'rli sózler menen birge og'ada kóp tu'rli kombinatsiyalarda emin-erkin, sheksiz jumsala beredi. Sózdin' óz betinsheligi (g'a'rezsizligi) eki tu'rli baladi' : pozitsiyali'q ha'm sintaksislik. Pozitsiyali'q g'a'rezsizlik degennen sózdin' so'ylew ag' i'mi'nda qan'si' las basqa sózler menen qati'p qalg'an bekke m baylani'si'ni'n' bolmawi' tu'siniledi. Sózdin' ko'pshilik jag'dayda qan'si' las sózlerden an'sat bolıniwi, ha'reketshen'ligi ha'm ga'pte ori'ni'n o'zgerte beriw uqi'bi'ni'n' boli'wi' oni'n' pozitsiyali'q g'a'rezsizligine baylani'sli' baladi' Solay etip, sóz - pozitsiyali'q g'a'rezsizlikke iye shókkishn en' kisi til birligi. Al sózdin' bo' lekleri shókkishn morfema bolsa, kóp morfemali' sózlerdin' ishinde bunday g'a'rezsizlikke iye bolmayd Kerisinshe, morfemala r qatan' tu'rde bir ta'rtipte izbe-ız baylani'si'w qa'siyetine iye baladi' Ha'r bir morfemani'n' jaylasi'w orni' qatan' saqlanad Ma'selen, basshi'lari'mi'zdi'n'. Bul sózdegi ko'mekshi morfemalar yamasa al morfemalardi'n' ha'r biri bir tapar sózlerde (sóz shaqabi'nda) g'ana keledi. Alar bir ta'rtipte g'ana jumsalad Siyrek jag'dayda g'ana morfemalar ori'ni'n almasti'ri'wi' mu'mkin (balasan' ba - balami'san'). Sózdin' en' joqari' óz betinsheligi oni'n' sintaksislik g'a'rezsizligi boli'p tabi' lad Sózdin' sintaksislik g'a'rezsizligi degennen oni'n' ga'pte sintaksislik xi'zmet atqari'wi' - óz aldi'na ga'p xi'zmetin (sóz ga'p) yamasa ga'p ag'zalari' xi'zmetin atqari'wi' tu'siniledi. Sintaksislik g'a'rezsizlik barli'q ga'plerge ta'n emes. Ma'selen, substantivlesken jag'ayi'n esapqa almag'anda ko'mekshi sózler ga'p yamasa ga'p ag'zasi' bala almaydi' («g'ana» aldi'ndag' i' sózden bo' lek jazi' ladi',- degen ga'ptegi si'yaqli' substantivlesken ko'mekshi «g'ana» sózinin' baslawi'sh xi'zmetin atqari'w jag'dayi'n esapqa almag'anda).

Tildegi sózler tiykari'nan eki taparg'a bolınedi: ma'nili sózler, ko'mekshi sózler. Tildegi sózlerdin' ko'pshiligi turmi'stag' i' zatlar menen qubi' li'slardi', belgiler menen iyis-ha'reketti an'lati'w ushi'n xi'zmet etedi. Bunday sózler toli'q ma'nili sózler boli'p, til biliminde alardi' atawi'sh sózler dep te atayd Atawi'sh sózler zatlar menen qubi'li'slardi'n', iyis-ha'rekettin', belginin', qa'siyettin' atamalari' boli'p tabi' lad Bunday sózler atli'q, kelbetlik, feyil, ra'wish sóz shaqaplari'na birlesedi. Bul sóz shaqaplari'ni'n' qurami'na kiretug' i'n ha'r bir sóz jıra turg'anda toli'q leksikali'q ma'nige ha'm logikali'q tu'sinikke iye baladi'.

Atawi'sh sózlerdin' sani' tilde ko'pshilikti qurayd Atawi'sh sózlerge qarama-qarsi' qoyi' latug' i'n sózler tapari' tildegi ko'mekshi sózler boli'p tabi'lad Ko'mekshi sózler tapari'na tu'rli tillerdegi da'nekerler, tirkewishler, janapaylar, predloglar, artikllar, sanday-aq tilde jumsalatug' i'n basqa de ko'mekshi sózler kiredi. Ko'mekshi sózlerdin' leksikali'q xi'zmetinen go're grammatikali'q xi'zmeti basi'mi' raq boli'p keledi. Ko'mekshi sózlerde leksikali'q ma'ni jetispeydi. Al alar ku'shli grammatikali'q ma'nilerine iye baladi': birewleri sóz benen sózdi, yamasa ga'p penen ga'pt I baylani'sti'radi', birewleri dizbeklesip kelgen sózine grammatikali'q ma'ni qosadi' ha'm t. b.

Atawi'sh sózler menen ko'mekshi sózlerdin' arali'g' i'nan ori'n alatug' i' n sózler tapari' almasi'q, sanli'q, tan'laq sózler boli'p sanalad Bul sóz shaqaplari'ni'n' atawi'sh sózlerge de, ko'mekshi sózlerge de jaqi'n keletug'i'n ta'repleri bar. Almasi'q, sanli'q, tan'laq sózlerdin' atawi'sh sózlerge jaqi'n ta'repi bular ko'mekshi sózlerge qarag'anda tilde óz betinshe g'a'rezsiz jasaw qa'biletine iye baladi' Usi' belgisi boyi'nsha alar atawi'sh sózlerge jaqi' n keledi. Al almasi'q, sanli'q, tan'laq sózlerdin' ko'mekshi sózlerge jaqi'n belgisi-alar ma'nili sózler shókkishni' menen o'zleri qatnasli' atawi'sh sózlerdin' qaramag'i'nda, alardi'n' jeteginde baladi' Bunnan ti'sqari' alardi'n' tag'i' de bir ayi'rmashi' li'g'i'-almasi'qlar zat ya qubi' li'sti'n' tikkeley atawi' emes, al atli'q, kelbetlik, sanli'q sózlerdin' orni'na almasti'ratug' i'n sózler boli'p tabi' lad

Almasi'q og'ada uli'wmali'q tu'sinikti bildiredi. Almasi'q bildiretug' i'n tu'sinik penen ma'ni aldi'n'g' i' ga'ptegi sóz benen yamasa pu'tinley aldi'n'g'i' ga'p penen belgili boli'p turad Sanli'q sózler, uli'wma san tuwrali' tu'siniktin' ózi og'ada abstract qa'siyetke iye. Ha'r bir sanli'q sózdin' ózi basqa ma'nili sózler menen dizbeklespey jıra turg'anda, san haqqi'ndag' i' uli'wma tu'sinikti g'ana an' latad Alardi'n' sanli'q ma'nisi sanawg'a balatug'i'n basqa sózler menen dizbeklesip kelgende g'ana ani'q ju'zege shi'g'ad Tan'laq-quwani'w, qayg'i'ri'w, tan'lani'w, o'kiniw, renjiw, qorqi'w, su'ysiniw ha'm t. b. si'yaqli' adamni'n' ishki keshirmelerin, tu'rli sezimin, kewil ku'yin, emotsiyani' bildiretug' i'n, ayi'ri'qsha intonaciya menen ayti' latug' i'n sózler tapar Tan' laq belgili bir ug' i'mdi' bildirmeydi ha'm ataw (nominativ) xi'zmetin emes, al emotsional-ekspressivlik xi'zmet atqarad Solay etip almasi'q, sanli'q, tan' laq sózlerdi bir taparg'a ja'mlestirgende, solay etip, bir jaq i'nan atawi'sh sózlerge, eginwi jaq i'nan, ko'mekshi sózlerge qarama-qarsi' qoyg'anda, al u'sh sóz shaqabi'ni'n' óz-ara ortaq belgilerine qarap emes (alarda onday belgiler joq), al alardi'n' atawi'sh ha' m ko'mekshi sózlerge qari'm-qatnaslari'na qaray bir taparg'a ja'mlestiriledi. Solay etip atli'q, kelbetlik, feyil, ra'wish-toli'q ma'nili (atawi'sh) sózler, da'neker, tirkewish, janapay, predlog, artikl-ko'mekshi sózler, almasi'q, sanli'q, tan' laq arali'q sózler tapari'n qurayd Sanı'n' menen birge ko'pshilik lingvistikali'q a'debiyatlarda barli'q sózlerdi u'sh taparg'a emes, al tek ekige ma'nili sózler ha'm ko'mekshi sózler dep, almasi'q, sanli'q, tan'laq sóz shaqaplari'n ma'nili sózler Katari'na qosi'p qoyi'w da'stu'ri de ushi'rasad