Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

39-tema. Punktuaciya
Joba:

1. 
   Irkilis belgileriniń túrleri.
   
2. 
   Bóliwshi irkilis belgileri
   
3. 
   Ajıratıwshı irkilis belgisi
   

Tayanısh sózler: irkilis belgileriniń túrleri, noqat, útir, soraw, úndew, qos noqat, sızıqsha, tırnaqsha.
Awızeki sóylew hám jazıwımızda sózler yamasa háripler bir tutas aytılıp kete bermeydi, intonaciyalıq irkilis, qısqa pauza jasaw menen aytıladı. Bunday jaǵdayda gáptiń yamasa gáptiń quramındaǵı sózlerdiń intonaciyalıq ózgesheliklerine qaray shártli irkilis belgileri qollanıladı. İrkilis belgileri gáptegi sózlerdiń sózlerdiń, sóz dizbekleriniń yamasa gáplerdiń mánilik jaqtan tıńlawshıǵa túsinikli, dál uǵınılıwın támiyinleydi.

İrkilis belgileri de háripler sıyaqlı, jazıwda shártli belgilerdiń biri. Olardıń sanı onsha kóp emes. Jazıwda, barlıǵı bolıp on túrli irkilis belgisi qollanıladı. Olar mınalar: noqat (.), soraw belgisi (?), úndew belgisi (!), qos noqat (:), útir (,), noqatlı útir (;), kóp noqat (...), sızıqsha (-), qawıs (()), tırnaqsha («»).

Irkilis belgileri sintaksislik xızmetine qaray bóliwshi hám ajıratıwshı irkilis belgileri bolıp eki toparǵa bólinedi.

1. Bóliwshi irkilis belgileri pútin tekst bóleklerin, qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi, jay gáplerdiń quramındaǵı birgelkili aǵzalardı, atawısh sózlerden bolǵan bas aǵzalardı bir birinen bólip kórsetedi. Bóliwshi irkilis belgileriniń xızmetinde noqat, soraw belgisi, úndew belgisi, útir, qos noqat, noqatlı útir, kóp noqat, sızıqsha belgileri, abzac qollanıladı.

2. Ajıratıwshı irkilis belgisi sintaksislik xızmeti jaǵınan gáptiń mazmunın tolıqtırıp, túsindiriwshi, anıqlawshı qurılımlarda, sonday-aq sóylewshiniń subektivlik qatnasın bildiretu-ǵın sóz hám sintaksislik qurılımlarda qollanıladı. Ajıratıwshı irkilis belgileriniń xızmetin, tiykarınan, qawıs hám tırnaqsha atqaradı. Útir hám sızıqsha ayrımlanǵan aǵza, kiris hám qaratpa aǵzalardıń eki jaǵınan qollanılıp kelgende ǵana ajıratıwshı xızmette keledi de, al dara halında qollanılǵanda bóliwshi xızmetti atqaradı.
Tapsırma. Gáptiń mazmunı boyınsha olardıń intonaciyalıq ózgesheligine qaray qanday irkilis belgileri qoyılǵanlıǵın túsindirip beriń.
Jiyrenshe sheshen bir kúni jolda kiyatırǵanda aldınan qarsı gezlesip qalǵan bir baladan:

- Dúnyada bárinen ne mazalı, balam?-dep soraydı.

Sonda bala:

- Pal mazalı, - degen eken.

- eń jumsaq nárse ne?

- Mamıq jumsaq.

- Dúnyada ne qattı?

- Tas qattı.

Bul balanıń juwabın tıńlap turǵan ekinshi bala:

- Usı sorawlarıńa men juwap berip kóreyin, ruxsat etseńiz,-dep ótinedi.

- Al, ayta ǵoy, balam, ne mazalı eken?-deydi Jiyrenshe sheshen.

- Ananıń súti,-dep juwap beripti bala.

- Ne jumsaq?

- Ananıń qolı.

- Al endi ne qattı? - dep soraǵanda.

- Ananıń júregi,-degen eken.

SHeshen ekinshi balanıń juwabına riyza bolıp pátiyasın beripti.