Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Dizbekli qospa gáp. Birneshe jay gápler óz-ara bir-birine baǵınbay, teń dárejede baylanısıp, bayanlawıshları tıyanaqlı bolıp kelse, onday gápler dizbekli qospa gáp dep ataladı. Mısalı: Bul kúnleri dárya jaǵası oǵada suwıq, shımırı ayaz tiygen jerin jalap baratır. Bunda eki jay gáp dizbeklesken. Olar bir-biri menen teń dárejede baylanısıp tur. Olardıń hár qaysısın óz aldına bólip alıp aytıwǵa boladı.

Dizbekli qospa gáp qurılısına qaray dánekerli dizbekli hám dánekersiz dizbekli qospa gáp bolıp ekige bólinedi. Dánekersiz dizbekli qospa gápler de mánilik qatnaslarına qaray tórt túrge: mezgilles, qarsılas, salıstırmalı, túsindirmeli bolıp bólinedi. Dánekerli dizbekli qospa gápler de óz gezeginde biriktiriwshi, qarsılas bolıp ekige bólinedi.

Dizbekli qospa gápler dánekerli hám dánekersiz bolıp keledi. Dánekerli qospa gápler dánekerler arqalı baylanısıp kelse, dánekersiz qospa gápler intonaciya arqalı baylanısadı. Mısalı: 1. Bunıńday jaydarı sóz jurttıń kewline uyalap qaldı hám bul sózdi bári de maqulladı. 2. Ol jaslar oyınına inta salıp qarap tur edi, qasına Biybijan keldi.

Dizbekli qospa gápler mánisine qaray 1) mezgilles dizbekli qospa gáp 2) qarsılas dizbekli qospa gáp 3) sebep-nátiyje dizbekli qospa gáp 4) awıspalı dizbekli qospa gáp 5) gezekles dizbekli qospa gáp 6) túsindirmeli dizbekli qospa gáp 7) kóp komponentli dizbekli qospa gáp bolıp bólinedi.

1) Mezgilles dizbekli qospa gáp: Saxna da ashıldı, koncert te basladı. Oqıw degen iyne menen qudıq qazǵanday qıyın boladı, jáne hár kim bunı bile bermeydi.

2) Qarsılas dizbekli qospa gáp: Bul sózge birazlar ashıwlanadı, birazlar kúledi. Egis ótip baratır, al jawınnıń ele toqtaytuǵın túri joq.

3) Sebep-nátiyje dizbekli qospa gáp: Bul haqqında Tájixan aytıp berdi, buǵan inanbawǵa hesh kimniń haqısı joq edi.

4) Awıspalı dizbekli qospa gáp: Bilmedim, ya hámme tásilpaz bolıp baratır, ya hámme ózinshe kúshli.

5) Gezekles dizbekli qospa gáp: Gá ketip baratırǵan diyqanlarǵa qolın bılǵap shaqırǵısı keledi, gá olar menen birge ketkisi keledi.

6) Túsindirmeli dizbekli qospa gáp: endi isleytuǵın isimiz sol: usı jerden ekewimiz eki jol menen keteyik.

7) Kóp komponentli dizbekli qospa gáp: Terektiń kórki japıraq, adamnıń kórki shúberek, aynalayın kelinim, óziń perishtedey arıw ekenseńǵoy. Qus uyasına ushadı, haywan úyirine asıǵadı, al adam óz eline talwas etedi.
1-tapsırma. Teksttegi jay gáplerdi hám qospa gáplerdi anıqlań. Qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılın anıqlań.
Dúysenbay belgilengen jumısların islep boldı da, birese jolǵa qaradı, birese telefon menen sóylesti. (K.M.) Erteń ya men kelemen, yamasa Dáryabaydıń ózi keledi. (K.M.) Qasımnıń júregi birden tolqınlanıp ketti. (K.M.) Bunnan keyin bir maydan buyıǵıp jattı da uzaq oylanıp ketti. (K.M.) Dáryabay kirip keliwi menen palatada ǵawırlı baslandı. (K.M.)
2-tapsırma. Mısallardan dánekerli hám dánekersiz dizbekli qospa gáplerdi anıqlań. Dizbekli qospa gáptiń qaysı túri ekenligin túsindiriń.
Usı waqıtta esik qıya ashıldı da palataǵa Nurjan kirip keldi. (K.M.) Allanazardıń tawıp kelgen jańalıǵı sol~ keshe keshte televizorda bir ózbek dramaturginiń pesasın beripti. (K.M.) Qanshama baylıqlar bar edi, bári joq bolıp ketti. Birese júregi shanshıydı, birese kewli aynıp ózin biytaqat sezedi. (K.M.) Birew bildi, al birew bilmedi. Sonnan keyin esik jabıldı hám ekewi tas soqpaq arqalı aldıǵa júrip ketti. (K.M.) olardıń kópshiligi aqkókirek, biraq ayırım sumlıqlıları da bar edi. (K.M.)