Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

35-тema. Gáptiń bas aǵzaları

Joba:

1. 
   Gáp aǵzaları.
   
2. 
   Baslawısh.
   
3. 
   Bayanlawısh.
   
4. 
   Bas aǵzalardıń kelisip baylanısıwı.
   

Tayanısh sóz: baslawısh, bayanlawısh, jay baslawısh, qospa baslawısh, jay bayanlawısh, qospa bayanlawısh.
Baslawısh. Gáptegi oydıń kimge, nege arnalǵanın kórsetip ataw seplik formasında kelgen sóz ya sóz dizbeklerine baslawısh deymiz. Mısalı: Diyqanlar kewilli edi. Úsen sóz taba almadı. Egis máwsimi baslandı. Joqarıdaǵı mısallarda diyqanlar, Úsen, egis máwsimi degen sózler baslawısh bolıp tur.

Baslawıshlar dúzilisine qaray úshke bólinedi: 1. Jay baslawısh. 2. Qospa baslawısh. 3. Keńeytilgen baslawısh.

1. Jay baslawısh. Baslawısh hámme sóz shaqabınan da jasala beredi. Biraq baslawıshlar kóbinese atlıq hám almasıqlardan jasaladı. Mısalı: Seydan uyıqlay almadı. Men avtobustı kútip otırǵan edim.

Atlıq hám almasıqlardan basqa sóz shaqapları zatlıq mánide qollanılıp aytılatuǵın oydıń tiykarǵı iyesi bolıp kelgen de baslawısh boladı. Olar mınalar: 1) Kelbetliklerden bolǵan baslawıshlar: ónerli qor bolmaydı. Jaqsı-isi menen jaqsı. 2) Sanlıqlardan bolǵan baslawıshlar: Bes jerdegi bes jigirma bes. Alarmanǵa altaw az, beremenge besew kóp. 3) Kelbetlik feyillerden bolǵan baslawıshlar: Kóplegen qonaq atqaradı. Qıymıldaǵan qır asar. Aytıwshı aqıl bolsa, tıńlawshı dana bolar. 4) Háreket atı feyillerden bolǵan baslawıshlar: oqıw-meniń tiykarǵı maqsetim. Aytıw ańsat-islew qıyın. 5) Ráwishlerden bolǵan baslawıshlar: Kóp qorqıtadı. Búginginiń erteńi bar. 6) Eliklewish, bar, joq tańlaq sózlerinen bolǵan baslawıshlar: Alıstan qulaqqa tarsıldı esitildi. Bar barın aytadı, joq joǵın aytadı. Zaldan urra esitildi.