Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Sóz mánisiniń awısıw usılları. Sózdiń tuwra mánisi onıń zatlıq mazmunı. Sózlik quramdaǵı sózlerdiń kópshiligi tuwra mánide qollanılıwı menen birge awıspalı qosımsha mánige de iye boladı. Mısalı, búrkit jabayı qus.

Tawdan ushqan búrkit boldım,

Qonar jerim bolǵan emes (Berdaq).

Sózlerdiń mánisiniń awısıwı tómendegi usılda iske asadı.

Metafora. Házirgi Qaraqalpaq tilinde sóz mánisiniń awısıw usılı arqalı payda boladı. Solardıń biri metaforalıq usıl arqalı sóz mánisi awısıwı. Bul usıl boyınsha zat, qubılıs yamasa olardıń belgileriniń ishki, sırtqı usaslıqlarına tiykarlana otırıp belgili bir zat, qubılıs, háreket atamalarınıń ornına ekinshi bir zat, qubılıs, háreket atamaları qollanıladı. Máselen, gáptiń bası, awıldıń bası, tawdıń bawırı hám t.b. dizbeklerinde adam múshelerin bildiriwshi sózler metaforalıq usıl arqalı awıspalı mánili sózler bolıp tur.

Metaforalıq usıl arqalı payda bolǵan sózlerdi metaforalar dep ataymız. Metaforalar kúndelikli qarım-qatnas jasawda da, jazba tilde de, ilimde de, kórkem ádebiyatta da jiyi ushırasadı.

Qaraqalpaq tilindegi metaforalar turmıstıń barlıq tarawlarında, awızeki sóylew tilinde de, jazba tilde de, Ilimiy ádebiyatlarda da keń qollanıladı. Mısalı, terektiń bası, japtıń qulaǵı, kózdiń nurı hám t.b. Ayırım metaforalar kórkem súwretlew qurallarınıń biri sıpatında qollanıladı. Máselen, aq altın, sarı altın, qus jolı, shól kemesi hám t.b. Sonıń menen birge kórkem sóz sheberleri tárepinen dóretilgen metaforalar ushırasadı. Máselen, ótti ásirler quwıp arbasın, Ál-Beruniy tuwılǵan jerde (İ.Yusupov). Sen kániseń bul dúnyada mazanıń, Tańlayda tatıydı sarı sazanıń (A.Dabılov). Bulardaǵı ásirler arbası, mazanıń káni degen metaforalar shayırlardıń sheberligine baylanıslı kelip shıqqan metaforalar bolıp esaplanadı.

Metanimiya. Házirgi qaraqalpaq tilinde sózlerdi awıspalı mánide qollanıwdıń ekinshi usılı – metanimiya. Bul usıl arqalı sóz mánisi awısqanda bir zattıń yamasa qubılıstıń ataması ekinshi bir zat yamasa qubılıs penen baylanısına qaray sol atama menen qayta ataladı. Mısalı, Bas kiyimin qıysaytıp kiyip, Mishurindi oqıydı geyde (İ.Yusupov). Maqtumqulını oqıǵanda, aytar edim hár zamanda (Berdaq). Búgingi keletuǵın qonaqlardıń anaw-mınaw adamlar emes ekenligin esaplap, dástúrxandı keńnen jaydı (G.Tursınova). Mısallardaǵı Mishurindi, Maqtumqulını, dástúrxandı sózleri metanimiyalıq usıl arqalı jasalǵan awıspalı mánili sózlerden ibarat. Mishurindi, Maqtumqulını oqıydı degende, olardıń shıǵarmaların oqıw degen mánini túsinemiz, al dástúrxandı jaydı degende, tek dástúrxandı emes, al iship-jew ushın kerekli zatlardı qoydı dep túsinemiz.

nde metanimiyalar oǵada kóp. Ásirese, zattıń yamasa qubılıstıń óziniń ornına, qásiyetleriniń, túriniń, sapasınıń atamaların awmastırıp qollanıw jiyi gezlesedi. Mısalı, Jamannan qash, jaqsıǵa jantas (naqıl). Soqırdıń sońına, aqsaqtıń aqırına baq (naqıl). Jamanlar menen jarıspa (Berdaq). Mısallardaǵı metanimiyalar zatlıq mánide iye bolǵan kelbetliklerden payda bolǵan. Qaraqalpaq tilinde kóbinese, kelbetlikler metanimiya usılı boyınsha awıspalı mánide keń qollanıladı: jaqsı, jaman, móhmin, ǵárip, bay, jarlı, ash, aqıllı, aqmaq, nadan, aqılsız hám t.b.