Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

10-tema. Omonimler, sinonimler, antonimler
Joba:

1. 
   Omonimlerdiń kóp mánili sózlerden ózgesheligi.
   
2. 
   Leksikalıq hám grammatikalıq sinonimler.
   
3. 
   Antonimlerdiń jasalıwı.
   

Tayanısh sózler-omonim, sinonim, antonim.
Tildiń sózlik quramında birdey seslik dúziliske iye, biraq mánileri basqa-basqa sózler toparı bar. Mısalı: Piste murın badam qabaq, Keń qushaqlı aq tamaq (Qırıq qız). Birese qabaqtan qazanǵa suw quydı, birese oshaqtaǵı ottı ısırdı (T.Qayıpbergenov). Qolıńda tilla sazıńdı, at kótermes nazıńdı (Alpamıs). Texnikalar egiske saz turıptı. («Erkin Qaraqalpaqstan» gaz.). Bunda birinshi hám ekinshi gáptedi qabaq sózleri, úshinshi hám tórtinshi gáptegi saz sózleri birdey seslik dúziliske iye. Biraq olar hár qıylı máni ańlatıp tur. Birinshi gáptegi qabaq sózi kóz benen qastıń aralıǵın, ekinshi gáptegi qabaq sózi palız ónimlerinen jasalǵan ıdıs mánisin, úshinshi gáptegi saz sózi shertetuǵın ásbap, nama mánisin, tórtinshi gáptegi saz sózi tayar mánisin bildirip tur. Bunday birdey seslik dúziliske iye, biraq mánileri basqa-basqa sózlerdi omonim sózler dep ataydı.

Omonimler bir sóz shaqabına da, hár qıylı sóz shaqaplarına da tiyisli bolıwı múmkin. Mısalı: At I. Haywannıń bir túri. At II. Adamlarǵa, úy haywanlarına qoyılatuǵın arnawlı atama (isim). At III. Buyrıq meyil.

Házirgi qaraqalpaq tilinde omonimler tómenlegi jollar arqalı payda boladı.

1. Tildegi kóp mánili sózlerdiń esabınan sózlerdiń mánilik jaqtan rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan omonimler. Sóz mánileriniń bir-birinen uzaqlasıp rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵanlıqtan, omonimlerdiń bunday túrlerin leksikalıq usıl menen jasalǵan omonimler deymiz. Mısalı: Kók I. Reńniń bir túri. Kók II. Aspan, hawa. Kók III. Ósimlik. Kún I. Planeta, quyash, kún. Kún II. waqıt.

2. Qosımtalar qosılıw arqalı payda bolǵan omonimler. Olardı grammatikalıq omonimler dep te júrgizedi. Mısalı: Aytıs I. Sheriklik dáreje feyil. Aytıs II. Folklorlıq janr. Awdarma I. Buyrıq meyil. Awdarma II. Bir tilden ekinshi tilge awdarıw.

3. Ózlestirilgen sózlerdiń qaraqalpaqsha sózler menen seslik dúzilisi birdey bolıwınıń nátiyjesinde payda bolǵan omonimler. Máselen, arab tilinen Qıdır (ata) sózi ne ózlestirilgen. Qaraqalpaq tilinde qıdır degen feyil mánisindegi sóz bar. Bular óz ara omonim boladı. Qaraqalpaq tiline nama, ırǵaq degen máni bildiretuǵın saz sózi parsı tilinen kirgen. Qaraqalpaq tilinde topıraq, ılay mánisindegi saz degen sóz bar.