Qaraqalpaq terminologiyasınıń rawajlanıw basqıshları. Tildıń sózlik quramı. Qaraqalpaq leksikografiyası. Ulıwma hám arnawlı sózlikler. Tarawlıq sózliklerde terminler. Tezaurus haqqında maǵlıwmat

Qaraqalpaq terminologiyasınıń rawajlanıw basqıshları. Tildıń sózlik quramı. Qaraqalpaq leksikografiyası. Ulıwma hám arnawlı sózlikler.Tarawlıq sózliklerde terminler.Tezaurus haqqında maǵlıwmat

Ilimiy baqlawlar qaraqalpaq tili terminleri sistemasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı xalıqtıń bastan keshirgen tariyxıy basqaıshlarınıń jaǵdaylarına onıń materiyallıq hám ruwxıy jámiyetlik-siyasiy hám sociallıq-ekonomikalıq turmısına jámiyetlik ortalıqtaǵı basqa xalıqlar menen ulıwma xalıq tiliniń soǵan sáykes rawajlanıw halatına,turmıstıń túrli salalarındaǵı baylanıslarına ǵárezli bolǵanlıǵın tastıyıqlaydı.

Házirgi qaraqalpaq terminologiyasın lingvistikalıq jaqtan bahalawda, sonday-aq onıń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshların anıqlawda qaraqalpaq til bilimi tarawında payda bolǵan ilimiy tájiriybeler menen usınıslar basshılıqqa alındı, tariyxıy rawajlanıwında ulıwmalıq bar túrkiy tiller, olar arasındaǵı baylanıslar izertlewdiń barısında dıqqat orayında turdı.

Qaraqalpaq tilinde jámiyetlik-siyasiy leksikanıń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshları úsh dáwirge bólip kórsetiledi. Birinshi dáwir 1924-1940 jılǵa shekemgi aralıqtı, ekinshi dáwir 1940-jıldan 60-jılǵa shekkemgi aralıqtı, úshinshi dáwir 1960-jıldan keyingi dáwirdi óz ishine aladı.Bunda izertlewshi tiykarınan qaraqalpaq xalqınıń turmısında jazıwdıń basqa isleriniń, basqa sózlerdiń payda bolıw hám qáliplesiwiniń birinshi dáwiri baslandı degen pikirge keledi, bul basqıshlıq anıqlawdıń ulıwma alǵanda kórnekli til ilimpazı D.S.Nasırov tárepinen usınılǵan tariyxıy basqıshlarǵa, yaǵnıy 1917-1940, 1940-1960, 1960-lıldan keyingi dáwirlerge jaqın ekenligin eskertedi.

Leksikografiya (grek t. lexis (sóz) grapho (jazaman) degen sózlerden quralǵan – sózliklerdi dúziwdiń ilıqqaimiy metodikası degendi bildiredi. Sózlikler dúziw ushın, ildegi sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbeklerin jıynaw hám olardı tártipke túsiriw jumısları islenedi. Sózlik dúziw isi leksikografiyalıq jumıs dep ataladı.Volterdiń aytıwı boyınsha - «sózlik- bul álipbe tártibine túsirilgen álem sıyaqlı». Túsindirme sózlik bolsa bul da álipbe tártibindegi pútkil álem. Barlıq kitaplar sózlikke jámlesken, onnan tek ǵana ózińe keregińdi ala biliwiń kerek, - dep jazǵan edi Anatol Frans Volterdi qaytalap. Bul sózlerde leksikografiyalıq basılımlardıń úlken málimlemelik hám mádeniy potenсialına dıqqat bólingen.Demek: 1) Leksikografiya - sózliklerdi dúziw ámeliyatı hám teoriyası menen shuǵıllanadı, ol til biliminiń bir shaqabı bolıp, oǵan leksikografiyalıq málimlemeni keń kólemde qollana biliw sıpatlı bolıp tabıladı.2) Ámeliy leksikografiya - áhmiyetli jámiyetlik xızmetti atqarıp, tildi úyreniw, sıpatlaw hám normallasıwın támiyin etedi, tiller aralıq sóylesiw, tildi ilimiy tárepinen úyreniwdi alǵa maqset etip qoydı.3) Teoriyalıq leksikografiya tiykarınan makrostruktura (leksikanı tańlaw, sóz dizbegi, kólemi hám sıpatı, materiallardıń ornalasıw prinсipleri) hám sózliktiń mikrostrukturası (sózlik maqalanıń qurılısı, sózlik maqalalardıń tipleri, sóz tuwralı hár túrli málimlemelerdiń óz ara qatnası, tildegi kórgizbeliliktiń tipleri), sózliklerdiń tipologiyası, leksikografiya tariyxı menen baylanısı.Bulardan basqa akademiyalıq sózliklerde bar. Usılay etip, sózlik degenimiz tábiyǵıy yamasa jasalmalı tildiń sózleriniń anaw yamasa mınaw semantikalıq málimleme menen qurallanıp, álipbe tártibinde berilgen sózler jıyıntıǵı bolıp tabıladı.Ol óziniń qurılısı, tillerdegi sózlerdiń túrlishe aspektte beriletuǵın júdá ájayıp kitap.

Tezaurus (grek tilinen alınǵan sóz bolıp-ǵáziyne, baylıq) degendi bildiredi. Anıq tildegi barlıq sózlerdi jámlep alǵan, olardıń tekstte qollanılıw jaǵdayların tolıq ashıp beretuǵın sózlik. Janlı tildiń sózlik quramı hámme waqıt ózgerip turıwı sebepli Tezaurus óli tiller materialları tiykarında yaki aldınnan belgilep alınǵan jazba estelikler ushın dúziliwi múmkin.Anıq jazıw esteliklerinen leksikanı tolıqtırıp alıwǵa riykarlanǵan sózlikler (mısalı, grek,latın tillerine dúzilgen sózlikler) sonday sózliklerden esaplanadı.Túrkitanıwda A.K. Borovkov, E. Fozilov, A.Najiblardıń 13-14 ásirlerde túrkiy jazba estelikleri tiykarında dúzilgen sózlikleri hám glossariy hám tezaurus belgilerine iye. Sóz tańlaw principine kóre olar dóretiwshiligine tiyisli ayırım shıǵarma tili boyınsha dúzilgen sózlikler de Tezaurus bolıp esaplanadı.Ilim, fán tarawına tiyisli sózlik birlik (sózler) tema tórtibinde jaylastırılǵan hám usı birlikler ortasındaǵı semantikalıq (túri, jınısı, sinonimlik h.b.) múnásibetleri kórsetilgen ideografik sózlik).Bul sózler álipbe tártibinde emes bálki bir tema, bir túsinikke baylanıslı sózlerdiń barlıǵı bir jayda beriledi. Kerekli sózler túsinikke qarap qıdırıladı. Teoriyalıq tárepten Tezaurus leksika semantikalıq sistemanıń modellerinen biri.

..