Qaraqalpaq ma’mleketli universiteti ximiya-texnologiya fakuldeti ximiya qaniygeligi 1-basqish studenti Tlewbergenova Guljahannin’ O’zbekstan en’ jan’a tariyxi paninen

Qaraqalpaq ma’mleketli universiteti ximiya-texnologiya fakuldeti ximiya qaniygeligi 2-basqish studentleri Bayxojaev Miyrbek Jalģasova Merwert Uralbaeva Gulzadaniń

O’ZBETINSHE

Jumisi

2021-jil

Kalorimetriya (lt. calor — issiliq hám... metriya) — túrli fizik, ximiyaliq hám biologik processlerden payda bolatuģun issiliq effektleri (issiqlik muģdarlari)in ólshew usullari jiynaģi. Kalorimetrlik usullari menen zatlardiń issiliq siyimi, fazaliq ótiwler issiligi (eriw, qaynaw va b.), ximiyaliq reaksiyalarda ajralatuģun issiliq effektleri, radioaktiv jemiriliwler, tiri organizmlerde zatlar almasiwi hám basqalar aniqlanadi.

Issiqliq effektleri kalorimetrler (yaki kalorimetrik sistemalar) járdeminde ólshenedi. Kalorimetrik sistema bul ustki qabiqqa iye bolģan reaktordir. Kalorimetrik sistemalarda tómendegi eki túrli jaģday menen parqlanadi: qabiq reaktor menen tsirtqi ortaliq arasida issiqliq almasiniwi processin aldin aladi(sirtqi ortaliqtan ajratilģan sistema) yaki issiqliq almasiniwin esapqa oliw procesin ańsatlastiradi (jabiq sistema).

Kalorimetrlik usul

Kalorimetr adettegi jagidayda ozgermes ham ozgeriwshen temperaturali boladi. Ozgermes temperaturani kalorimetr qabiginda suyiqlaniwshan qatti deneler (muz kalorimetrleri dep te ataladi) yaki puwlaniwshan suyiqliq saqlanadi. Tajriybe dawaminda bunday kalorimetrde temperatura ozgermey qaladi, sebebi sistemaga berilip atrgan hamme issiliq zattin agregat halatin ozgertiwge sariplanadi. Issiliq effekti haqqinda suyiqlangan yaki puwlangan zat mugdarina qarap pikir juritiledi

Ózgeriwsheń temperaturali kalorimetrlerde ólshewler tiykarinan eki túrli usilda alip bariliwi múmkin

• adiabatik usul — tájriybe dawamida ústki qabiqtiń temperaturasi usinday ózgartiriliwi kerak, bunda ol qálegen minutta reaktordiń temperaturasina mas keliwi kerak. Bul jaģdayda issiqliq almasiw bolmaydi, demek, reaktor sirtqi ortaliqtan toliq ajratilģan sistema esaplanadi. Bunday kalorimetrlar kishi issiliq effektlerin yaki ásten bariwshi processlerdiń issiliq effektlerin ólshew ushin qollaniladi

diatermik usul — reaktor izotermik ustki qabiq menen issiliq almasadi (reaktor — jabiq sistema). Ústki qabiqqa qaraģanda úlken salistirmali issiliq siyimina iye bolģan úlken muģdardaģi suw boladi hám usi sabepli temperatura ózgermes bolip turadi. Issilik almasiwi arnawli usillar járdeminde esapqa alinadi

Bekman termometri

• Bekmannin metastatik termometri temperaturanin kem ozgerislerin aniqlaw ushin xizmet qiladi. Bekmon termometri kapilyarinin joqari boliminde simab ushin arnalgan qosimsha rezervuar barligi oni apiwayi termometrlerden pariqlaydi. Usi qosimsha rezervuar termometrinin tomendegi tiykargi rezervuarinda simabtin mugdari ozgertiriwge ham usi arqali olsheniwi mumkin bolgan temperaturalar araligin ken'iytiriwge imkan beredi.

• Bekman termometrdin 25-30 sm uzinliqtagi shkalasi 5-6 gradusqa tuwra keledi ham har bir gradus 0,01 ga ten boleklerge bolingen boladi. Sonin ushin lupadan paydalanip 0,002-0,003 gradus aniqliqta olshewler otkiziw mumkin. Jumisti baslawdan aldin termometr kapilyardagi simab tajriybe otkizilip atrgan temperaturada termometr shkalasi shegarasinda boliwina erisiw kerek. Bunin ushin tomengi rezervuardan artiqsha simab joqarodagi qosimsha rezervuarda artiqsha, eger joqaridagi rezervuarda artiqsha simab tomengi tiykargi rezervuarga otkiziledi.

Bekman termometri

ITIBARIN’IZ USHIN RA’XMET!