Qaraqa-2014-128-bet

§ 38. Kiris gà’p haqqi’nda tu’sinik
145-shi’ni’g’i’w
.‚ Berilgen gà’plerdi woqi’n’.‚ Sol gà’plerdegi di’qqàt
yetilgen so’zlerdin’ kiris àg’zàlàrdàn qàndày wo’zgeshelikke iye yekenligine
itibàr berin’ hà’m àyi’rmàshi’li’g’i’n àni’qlàn’.
1. Sen bilesen’ be
, jurt woni’ ne ushi’n jàqsi’ ko’redi.
2. 
Wo’zin’e belgili
, wol gu’milji so’yleytug’i’n àdàm g’oy.
3. A’sirese, 
Jà’lmen àytqàndày
, Ayxàn woqi’wg’à ketkeli wol
wo’zine isenetug’i’n boldi’.
(T.Q.) 
4. 
Bilemen
, bul jerlerde sen
de bolg’ànsàn’.
(S.S.)
5. 
Duri’si’n àyti’w kerek
, bu’gin men wol
jo’ninde à’dewir woylànsàm dà,‚ u’yge keliwine qàrsi’ yedim.
(A.A’.)
Kiris gà’pler du’zilisi jàg’i’nàn kiris àg’zàg’à qàràg’àndà
ken’eyip, gà’plik belgige iye bolàdi’. Wolàr tiykàrg’i’ gà’pten
intonàciyà àrqàli’ bo’linip àyti’làdi’. Mi’sàli’: 
Wo’zin’iz
bilesiz
, qà’nigeler tàn’làw bàs mà’sele boli’p woti’r. 
Nesibeli
àytqàndày
, wol àwi’l ken’estin’ xàtkeri boli’p shi’qti’. 
(W.X.)

---

94
Kiris gà’pler quràmi’ jàg’i’nàn yeki bàs àg’zàli’ hà’m
bir bàs àg’zàli’ boli’p keledi. Mi’sàli’: 
Wo’zim bilemen
,
wolàrdi’n’ zeynine tiymey, jàsi’ri’n ruqsàt berip qoyi’ppàn.
Bilemen
, shoshàn’làp tà’g’i’ dà gà’pti wo’zi bàslàydi’.
(Sh.S.)
Duri’si’n àyti’w kerek,
jàn’à qon’si’ menen tez
tàni’si’p kettik.
(A’.A.)
Bul gà’plerde 
wo’zim bilemen
kiris gà’pi yeki bàs
àg’zàli’, àl 
bilemen, duri’si’n àyti’w
kerek
degen kiris
gà’plerde ko’rinip turg’àn bàslàwi’sh joq. Wolàr bàyànlàwi’sh
quràmi’nàn du’zilgen bir bàs àg’zàli’ kiris gà’p bolàdi’.
So’ylewshinin’ wo’z pikirine qosi’mshà pikir bildirip
kelgen gà’plerge 
kiris gà’p 
delinedi.
Kiris gà’pler, kiris àg’zàlàr si’yàqli’‚ tiykàrg’i’ gà’ptegi
àyti’lg’àn pikirge qàtnàsli’ isenim bildiriw, tàsti’yi’qlàw,
keshirim soràw, di’qqàt àwdàri’w, yeske tu’siriw t.b.
mà’nilerdi àn’làtàdi’. Mi’sàli’: 1. 
Men woylàym‚àn
, bul jer
keleshekte gu’llengen mà’kàng’à àylànàdi’. 
(«Y.Q.») 
—
isenim bildiriledi. 2. 
Sizin’ àytqàni’n’i’z duri’s
, wol hàqqi’ndà
men hesh nà’rse de woylàmàg’àn yedim. 
(W.X.)
—
tàsti’yi’qlàw, màqullàwdi’. 3. 
Ruqsàt bersen’iz
, men wolàr-
di’n’ bàsshi’si’ menen so’ylesip ko’reyin. 
(K.S.)
— ruqsàt
soràwdi’. 4. 
Serledin’iz be
, ko’kmàr qàysi’ àtli’ni’n’ qoli’ndà
ko’p boldi’. 
(T.Q.)
— di’qqàt àwdàri’w mà’nisinde.
5. 
Wo’zin’iz bilesiz
, jàwdi’n’ beti qàytti’. 
(K.S.)
— yeske
tu’siriw mà’nisinde. 6. Bul shàbi’wi’lg’à bàylàni’sli’ biy
bàbàni’n’ iske àsi’ri’wi’ tiyis woylàri’ bàr mà, 
kim bilsin.
(T.Q.)
— boljàw mà’nisinde.
146-shi’ni’g’i’w
. Ko’shirip jàzi’n’. Kiris gà’plerdin’ àsti’n si’zi’p, wolàr–
di’n’ quràmi’n àyti’n’ (yeki bàs àg’zàli’ mà yàmàsà bir bàs àg’zàli’ mà).
1. Men so’ylesem, tàqsi’r, men bulàrdày sholàsqàn bày
yemespen. 
(K.S.)
2. Wo’zin’ àytqàndày, bir tàxtqà yeki xàn
si’ymàydi’. 3. Ulli’ Qon’i’ràtti’n’ hà’kimi, hàqi’yqàtli’qti’ àytsàm,
bul bàlàni’n’ gà’pi demessiz‚ dep woylàymàn. 
(T.Q.)
4. Bilemen,
usi’ tilge shorqàqli’g’i’m wo’zimnen bàsqàg’à zi’yàni’n tiygizip
ju’rgen joq. 
(Sh.S.)
5. A’llekim biledi, woni’n’ kewlinin’ nelerdi
pà’rwàz yetip ju’rgenin. 6. Wo’zlerin’iz bilesiz, bizde pàxtà
yegilmeydi. 
(S.S.)

---

95
147-shi’ni’g’i’w.
Berilgen u’zindilerdi woqi’n’. Kiris àg’zà hà’m kiris
gà’plerdi tàwi’p, wolàrdi’n’ bir-birinen àyi’rmàshi’li’g’i’n, kiris gà’plerdin’ bàs
àg’zàlàri’ni’n’ qàndày so’z shàqàbi’nàn bolg’àni’n hà’m Aràldi’n’ tà’g’diri
tuwràli’ wo’z sezimlerin’di bàyànlàp so’ylep berin’.
1. Tilekke qàrsi’‚, biz à’meliy isimizde diyqànshi’li’q ju’rgiziwde
ilim tiykàri’nàn ju’dà’ àli’slàp kettik. Almàslàp yegiwge itibàr
bermedik. Usi’làrdi’n’ nà’tiyjesinde, àshi’q moyi’nlàwi’mi’z kerek‚,
jerlerimiz buzi’là bàslàdi’, yàg’ni’y wolàr jàràmsi’z jàg’dàyg’à
tu’sip qàlà bàslàdi’.
2. Usi’ wori’ndà, àytàtug’i’n bolsàq, yeki ko’rinisti bàyànlàp
ko’rsetkim keledi: birinshisi, àlpi’si’nshi’ ji’llàrdi’n’ bàslàri’. Ko’z
àldi’mi’zdà gorizont penen tutàsi’p àti’rg’àn‚, jàng’à rà’hà’t u’lken
ten’iz. Woni’n’ dà’rtke dàwà wo’rkeshlengen tolqi’nlàri’, hàwà
ren’ ken’liklerdegi shàpshi’p woynàp ju’rgen bàli’qlàri’ ruwxi’n’di’
ko’teredi. Ti’rnàdày dizilgen pàroxodlàr, uzi’n-qi’sqà bàrji’làr, jen’il
shàyqàli’p ketetug’i’n qàyi’qlàr di’qqàtti’ wo’zine tàrtàdi’.
Yekinshisi, 1987-ji’ldi’n’ iyun àyi’ni’n’ bàslàri’. Moynàqti’n’
qàq wortàsi’nàn turi’p, wo’z jàg’àlàri’n tàslàp ketip àti’rg’àn
biygu’nà Aràlg’à qàrày tigilemen. Ko’z àldi’mdà quwràp àti’rg’àn
to’belikler, wolàrdi’n’ àrti’ndà quri’ temirge àylàng’àn kemele‚r,
pàroxodlàr, bàrji’làr, yàri’mi’ qumg’à bàti’p ketken qàyi’qlàr...
Mine, yeki ko’rinis, yeki sezim.
Gà’p bu’gingi Aràl hàqqi’ndà. Demek, Aràldi’ sàqlàp qàli’w
kerek. Bulàr bir àdàmni’n’ isi yemes, ko’pshiliktin’ isi. Isenemen,
yele Aràl buri’ng’i’ qà’ddine keledi hà’m woni’n’ suwlàri’ndà
kemeler ju’ze bàslàydi’. 
(P.Sh.)