Qadimshunoslarning so‘nggi kashfiyotlari va boshqa tarixiy manbalarning

---

XALQ ChOLG‘ULARI TRANSFORMATSIYaLAShUVI 
Qadimshunoslarning so‘nggi kashfiyotlari va boshqa tarixiy manbalarning 
dalolat berishicha, O‘rta Osiyo va uning markazida joylashgan O‘zbekiston 
zaminida eramizdan avval va undan bir necha asrlar oldin, nihoyatda boy va rang-
barang musiqa san’ati mavjud bo‘lgan. Tuproqqal’a, Afrosiyob, Ayritom kabi 
ko‘hna shaharlardan topilgan tasviriy san’at obidalari shundan dalolat beradiki, bu 
davrda musiqa san’ati ijtimoiy hayotning turli tomonlariga keng joriy qilingan va 
muhim badiiy-axloqiy ahamiyat kasb etgan. O‘z sohasiga ixtisoslangan mohir 
ijrochilarning qo‘llaridagi chang (arfa), udsimon, naysimon cholg‘u asboblar uzoq 
taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan mukammal sozlardir. Qadimgi odamlar dastlab o‘z 
muhofazasi va maishiy ehtiyoji natijasida inson ovozidan kuchliroq tovush 
beradigan, ochiq havoda chalinadigan cholg‘ularni ixtiro qilgan va uni ovda, boshqa 
qabilaga xabar, darak (signal) berishda, harbiy yurishlarda, to‘y, sayil, bayram va 
boshqa turli yig‘inlarda qo‘llagan. Qadimgi tosh-asri (paleolit) qazilmalaridan 
topilgan cholg‘ularning namunalari (miloddan avvalgi 12-15 ming yilliklar)dan 
shunisi ma’lum bo‘ladiki, bizning davrimizgacha asosan zarbli-urma cholg‘ular 
yetib kelgan. Dastlabki ixtisoslashgan cholg‘ular haqida gap ketar ekan, eramizdan 
avvalgi III-I asrlarda ham naysimon, tilli va karnaysimon, dutor va tanbur, barbat va 
udga o‘xshash ikki torli va 
ko‘p torli arfasimon cholg‘u 
asboblari 
tasvirlari 
e’tiborimizni 
tortadi, 
albatta. 
Chunki 
bu 
obidalarda 
tasvirlangan 
cholg‘u sozlar mavxum 
(hayolda o‘ylab topilgan) 
asboblar 
emas, 
balki 
ularning 
aksariyati 
shu 
zaminning moziyga ildiz 
yoygan azaliy cholg‘ulari ekanligi sezilib turadi. Misol tariqasida, I asrga mansub 
Termiz yonidagi Ayritom qal’asining peshtoqlarida tasvirlangan musiqiy lavhani 
olib ko‘raylik. Unda beshta cholg‘u chalayotgan ayol sozandalar tasvirlangan. 
Shulardan avlos cholg‘usini chalayotgan ayol diqqatimizni tortishi aniq.