Qabul qildi: aytimbetov n bajardi: ortiqova a

2.2. Masalalarning turlari va ularni yechish usullari
Fizika masalalari: 1) mazmuniga ko’ra, 2) shartiga ko’ra va 3) yechish uslubiga ko’ra bir nechta turga bo’linadi. 1)Mazmuniga ko’ra masalalar mexanik, molekular fizika, elektr, optika, atom va yadro fizikasiga doir masalalarga bo’linadi. Bundan tashqari konkret va abstarkt mazmunli masalalar ham mavjud. Abstrakt masalalarning mazmuni umumiylikka ega bo’lib, hodisalarning mohiyatini ochib berishga qaratilgan. Konkret mazmunli masalalar esa amaliyot va o’quvchilarning hayotiy tajribalari bilan bog’langanligi uchun katta ko’rgazmzlilikka ega. Konkret masalalar texnik mazmunli ( politexnik ta’lim), tarixiy mazmunli (tajribaviy), qiziqarli mazmunli (qiziqish uyg’otuvchi) masalalarga bo’linadi. Sodda masala yechish deganda uni yechish vaqtida bitta-ikkita formula ishlatiladigan, bitta-ikkita xulosa chiqariladigan, formulaning mazmunini izohlashga, sodda tajribani bajarishga mo’ljallangan masalalar tushuniladi. Murakkab masalalar - uni yechish vaqtida bir necha fizik qonuniyatlar qo’llaniladi, fizikaning turli bo’limlariga oid bilimlardan foydalaniladigan, bir necha xulosalar chiqariladigan, tajribani bajarishda yetarli malakaga ega bo’lishni talab etadigan masalalardir. 2)Masala shartiga ko’ra matnli, eksperimental (tajribali), grafik va rasmli masalalarga bo’linadi. 3)Yuqorida aytib o’tganimizdek, yechish usuliga ko’ra masalalar sifat, hisoblash, grafik va eksperimental masalalarga ajratiladi. Masala yechishdagi mantiqiy uslublar - analitik va sintetik yoki analitik-sintetik uslublardir. Analitik uslubda masalani noma’lum kattalikning topilishidan boshlab yechiladi. Uni bir necha sodda masalalarga bo’lib yuboriladi. Sintetik uslubda masalada berilganlar orasidagi bog’lanishlarni aniqlab borib, oxiri topilishi kerak bo’lgan bitta noma’lumga ega bo’lgan tenglikka boriladi [5]. Bu uslublarning qo’llanilishiga bir misol ko’raylik. Biror jism h₁ balandlikdan erkin tushmoqda; u bilan bir vaqtda undan ham balandroqdan, ya’ni h₂ balandlikdan boshqa jism harakatlana boshlaydi. Ikkala jism yerga bir vaqtda tushishi uchun ikkinchi jismning boshlang’ich tezligi v₀ qanday bo’lishi lozim? Analitik usul: h₂ balandlikdan tushayotgan jismning ko’chishi: h₂=v₀t+ ;
bundan, v₀=(2h₂-gt²)/2t; (1) h₁ balandlikdan tushayotgan jismning ko’chishi:
h₁=gt²/2, bundan
t= . (2)
Har ikkala jismning harakat vaqti bir xil bo’lgani uchun (2) ni (1) ga qo’yamiz:
v₀=(2h₂ – g )/ 2 =2(h₂ – h₁)/ 2 =(h₂ – h₁) . (3)
Sintetik usul: h₁ balandlikdan tushayotgan jismning ko’chishi h₁=gt²/2, bundan, t= . (4)
h₂ balandlikdan tushayotgan jismning ko’chishi:
h₂=v₀t+gt²/2. (5)
Har ikkala jismning ko’chish vaqti bir xil bo’lgani uchun (4) ni (5) ga qo’yamiz:
h₂=v₀ + = v₀ +h₁ ; h₂ – h₁ =v₀ ;
bundan,
v₀ =(h₂ – h₁) . (6)
Eksperimental masalada tajriba masaladagi biror kattalikni o’lchash orqali aniqlab beradi yoki yechimning to’g’riligini tekshiradi. Masalan: masalaning qo’yilishi. Bizga ichida ozgina qum bo’lgan asosi to’rt burchakli parallelepiped shaklidagi idish, dinomometr, chizg’ich, suvli idish berilgan bo’lsin. Idishning suvga botish chuqurligini topish kerak.
Tahlil.Arximed kuchi qumli idishning og’irligiga tenglashguncha (F_A=P) idish botib boradi. P – idishning og’irligi, F_A – Arximed kuchi bo’lib, u idishning botgan qismi siqib chiqargan suyuqlikning og’irligiga teng bo’ladi:
F_A = P = mg = ρVg,
bu yerda, V - idishning suvga botgan qismining hajmi, V=Sh; S - idish asosining yuzi, h - idishning suvga botgan qismining balandligi.
Demak, P =F_A= ρShg, bundan:
h= . (7)
Bundan ko’ramizki, masala yechish uchun qumli idishning og’irligini, suyuqlikning zichligini va idish asosining yuzini bilish lozim.
O’lchash. Dinamometr bilan qumli idish og’irligini, chizg’ich bilan idish asosining eni va bo’yini o’lchaymiz, asosing yuzi S=abni aniqlaymiz. Suyuqlik zichligini jadvaldan olamiz.
Hisoblash. P, S, ρ, glarning aniqlangan qiymatlarini (7) ga qo’yib hni topamiz.
Tajribada sinash. Idishning hisoblab topilgan botish chuqurligini idish tubidan boshlab o’lchaymiz va belgilab qo’yamiz. Keyin uni suvga tushirib belgi qo’yilgan yergacha botganini ko’ramiz. Demak, hisoblab topilgan botish chuqurligi to’g’ri topilgan.
Ba’zi bir eksperimental masalalardagi tajribalar dars vaqtida frontal qo’yilishi ham mumkin.[3]