Q. X. Abdurahmonov, Sh. R. Xolmo’minov, N. Q. Zokirova, A. B. Irmatova personalni boshqarish darslik Toshkent – 2011

Bevosita vaqtbay ish haqi texnik mutaxassislar hamda xizmatchilar: qorovullar, liftyorlar, kur’erlar, yordamchi ishchilar, ya’ni ish haqi mehnat sifati bilan bevosita bog’liq bo’lmagan, mukofot ustamalari to’lanmaydigan kasb egalariga nisbatan qo’llaniladi.
Vaqtbay-mukofotli haq to’lash mehnat faoliyati murakkab mashina-mexanizm va asbob-uskunalar bilan bog’liq yuqori malakali ishchilarga nisbatan qo’llaniladi. Ularning amalda ishlagan vaqtlariga to’lanadigan vaqtbay ish haqi bilan birga yuksak mehnat sifati, avariyasiz ishlaganligi, tayyor mahsulotni muddatida topshirgani uchun mukofotlar hamda ko’zda tutilgan qo’shimcha to’lovlar bilan taqdirlanadi. Bu quyidagi shakldadir:
Vaqtbay asosda ishlaydigan xodimlarning tarif stavkasi korxona mehnat va ish haqi bo’limi, xodim ishlayotgan bo’lim rahbari tomonidan ishlab chiqilib kasaba uyushma qo’mitasi bilan kelishiladi va korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Vaqtbay-mukofotli haq to’lashning yana bir turi xizmatchi (rahbar, mutaxassis)lar umumiy ish haqini hisoblab chiqishda lavozim maoshi bilan bir qatorda faoliyat pirovard natijalari uchun rag’batlantirish va yil choragi yakunlari bo’yicha mukofotlashni ko’zda tutadi. U quyidagicha shakldadir:


Ushbu tizimda mukofot yilning har bir choragi yakuni bilan bir qatorda yil yakuni uchun ham berilishi mumkin.
Mehnatga vaqtbay haq to’lash shaxsiy va jamoa tarzida bo’lishi mumkin.
Shaxsiy vaqtbay ish haqi to’lashda ish haqini rejalashtirish va hisoblash alohida xodimlar uchun amalga oshiriladi.
Jamoa vaqtbay ish haqi to’lashda butun bo’linma (brigada, sex, uchastka) jamoasi mehnatiga haqto’lanadi. Jamoa ish haqi ana shu bo’linma a’zolari o’rtasida har bir xodimning mehnat ulushi koeffitsienti bo’yicha taqsimlanadi.
Mehnatga pirovard natija bo’yicha haq to’lash ish haqi miqdorini ishlab chiqarish pirovard natijalari bilan bevosita bog’lash, umuman ish haqi to’lashda uyg’unlikka erishish imkonini beradi. Ushbu usul xodimlarning, mehnatning pirovard natijalaridan, mehnat mikdori va sifatidan manfaatdorligini kuchaytiradi. Chunki ish haqi faqat sotilgan mahsulot uchun to’lanadi. Bunda mehnatga haqto’lash miqdori biron-bir ravishda cheklanmaydi, u faqat ishlab chiqarilgan va bozorda sotilgan mahsulot hajmiga, mahsulot narxiga bog’liq bo’ladi. Kompaniya va firmalar xususiyatlariga qarab, ishlab chiqarish pirovard natijalarini aniqlash uchun quyidagi ko’rsatkichlar mezon bo’la oladi:

• 
  mahsulot sotishdan tushgan mablag’ (tovar mahsulot hajmi, sotuv hajmi);
  
• 
  mahsulot sotishdan olingan daromad (yalpi daromad, ho’jalik hisobidagi daromad, sof daromad);
  
• 
  mahsulot sotishdan olingan foyda (balans- foyda, sof foyda);
  
• 
  mahsulottannarxi (bevosita xarajatlar).
  

So’nggi yillarda mehnatga haq to’lashning tarifsiz tizimi ham keng yoyilmokda. Bu tizimga quyidagilar xosdir:

• 
  xodim ish haqi miqdorining jamoa ish natijalariga muvofiq shakllanadigan ish haqi jamg’armasi bilan mustahkam bog’likligi;
  
• 
  har bir xodimga doimiy (nisbiy) koeffitsientlar berish. Bu koeffitsientlar xodim malakasini ifoda etadi hamda xodimning yoki bir guruh xodimlarning avvalgi faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlar asosida umumiy mehnat natijalariga qo’shgan shaxsiy mehnat ulushini belgilaydi;
  
• 
  har bir xodimga faoliyati joriy natijalari bo’yicha mehnat ishtiroki koeffitsienti berish.
  

Mehnatga haq to’lashning shartnoma usuliki ham tarifsiz tizimga kiritish mumkin. Bunda ish beruvchi xodimni ishga yollar ekan bajarilgan muayyan ish uchun muayyan ish haqi belgilanishi bo’yicha o’zaro shartnoma tuzadi.
Ish haqi miqdorini komissiya tomonidan aniqlanishini ham tarifsiz usulning turi deyish mumkin. Bu holda bajarilgan ish hajmi, bunga sarflangan ish vaqti, soat, kun ish beruvchi tomonidan tayinlangan komissiya tomonidan aniqlanadm. Shundan so’ng mehnat bozorida bu turdagi ishga to’lanayotgan haq mikdori hisobga olinib, xodim mehnatiga ish haqi beriladi.
Mehnatning mmqdori va sifatini baholaidga asoslangan mehnatga haq to’lashning shakl va usullari personal ish haqi tarkibidan kelib chiqadi.