Q. X. Abdurahmonov, Sh. R. Xolmo’minov, N. Q. Zokirova, A. B. Irmatova personalni boshqarish darslik

9.22-rasm. Mehnatga to’lashni tashkil etish
Alohida bir korxona uchun mehnatga haq to’lashning asosiy 
tamoyillari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
- davlat tomonidan belgilangan ish haqi eng kam mikdorini hisobga 
olish;
— mehnatni tashkil etish masalalarida korxonaning mutlaq 
mustaqilligi;
— mehnat unumdorligi o’sishi sur’atlarining ish haqi o’sishi 
sur’atlaridan yuqori bo’lishi;
— ishlab chiqarishning pirovard natijalari va sarf etilgan mehnat 
miqdoriga muvofiq ish haqi to’lash;
— yuksak sifatli mahsulot, mehnat, ish va xizmatlarni 
rag’batlantirish;
— xodimlarning mehnatunumdorligini o’stirishdan manfaatdorligi, 
murakkab va oddiy, akdiy va jismoniy mehnatga haqto’lashda oqilona 
nisbatni ta’minlash;
— alohida kasblar, toifalar, guruxlar mehnatiga haq to’lash nisbatini 
ta’minlash;
— pul qadrsizlanishini hisobga olgan holda ish haqi miqdorini 
indeksatsiya qilish;
373
Xizmatchilar uchun
Ishchilar uchun
Mehnatga haq to’lash 
Mehnat 
meyorlari 
Tarif tizimi 
Mehnatga 
vaqtbay haq 
to’lash
Mehnatni 
rag’batlan-
tirish
Ish haqi 
meyorlari
Hizmat 
ko’rsatish 
meyorlari
Mehnat 
miqdori 
meyorlari
Vaqt meyorlari 
Unumdorlik 
meyorlari 
Tarif stafkasi 
Hodimlar 
uchun malaka 
stavkalari 
Malaka 
tariflari
Mansab 
maoshlari 
Yagona tarif 
malaka 
tizimi 
Malaka 
razradlari 
Shaxsiy 
Jamoa 
(brigada) 
Bevosita 
ishbay
Akkord 
Ishbay 
mukofotli
Akkord 
mukofotli 
Shaxsiy 
Maosh 
mukofotli
Vaqtbay 
mukofotli
Bevosita 
vaqtbay
Jamoa
Mehnatga 
ishbay haq 
to’lash
Shaxsiy 
Foydadan 
Daromaddan 
Mahsulot 
sotish 
Jamoa 

---

— mahsulot tannarxida ish haqining eng maqbul ulushini ta’minlash;
— tarmoqdagi turdosh korxonalarda o’rtacha ish haqi miqdorini 
hamda mintaqa (viloyatda) o’rtacha ish haqi miqdorini tahlil etish va 
korxonada bu o’rtacha ish haqlaridan yuqori bo’lgan ish haqi miqdorini 
ta’minlashni rejalashtirish;
— xodimlarning alohida toifalari uchun mehnatga haq to’lashning 
eng maqbul (ishbay, vaqtbay) turini tanlash;
— davlat hamda kompaniyaning o’zidagi mehnat kafolatlari 
yordamida xodimlarni ijtimoiy jihatdan himoya qilishni ta’minlash;
— mehnatga haq to’lash va uning tarkibiy qismlari (maoshlar, tarif 
stavkalari, mukofotlar va hokazolar) ning dinamikasini tahlil qilish.
Bozor iqtisodiyoti mehnatga haq to’lashga juda qat’iy talablar 
qo’yadi. Bir tomondan, korxonalar mehnatini tashkil etish va unga 
haqto’lash, ish haqi fondi miqdorini belgilash, xodimlarga tarif stavkalari 
va maosh belgilash, xodimlarni ish sifati va miqdori uchun mukofotlashda 
to’la mustaqildirlar.
Ikkinchi tomondan esa, kompaniya va firmalar o’z mahsulotlari 
bozorda raqobatbardosh bo’lishi uchun mehnatga haq to’lash bo’yicha 
xarajatlarni kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilash imkoniyatlarini 
muttasil izlashlari kerak. Ba’zi korxonalar bu muammoni oddiygina - ish 
haqi miqdorini hamda mahsulot narxini oshirish hisobiga hal qilmoqchi 
bo’ldilar. Oqibatda ular bozor iqtisodiyotining shafqatsiz qoidalariga amal 
qilishiga o’zlari guvoh bo’ldilar. Yuqoridagidek, o’ylamasdan ish tutish 
tayyor mahsulotlarning omborda taxlanib ketishi, aylanma mablag’lar 
tugashi, ish haqi to’lay olmaslik, oqibat natijada malakali ishchiva 
xizmatchilarni ishdan bo’shatib, sinishga (bankrotlikka) duchor bo’lishga 
olib keldi.
Shunday ekan bozor iqtisodiyoti sharoitida