Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norquloy о ‘zbekiston tarixi

14-  §.  Amirlik  davlat  tuzumi  va  uning  ma’muriy 
boshqariluvi
Davlat  tuzumi  va 
Buxoro  davlat  tuzumiga  ko‘ra  mo-
ma’muriy  bo‘linish 
narxiya  davlati  edi.  Davlat  tepasida
amir,  ya’ni  yakka mustabid  hukmdor 
turgan.  Hukmdor  rasman  cheklanmagan  huquqqa  ega  bo‘lib, 
butun  hokimiyat  uning  qo‘lida  to‘plangan.  U  o‘zi  ishongan  eng 
56

---

oliy  toifadagi  amaldorlar  (arkoni  davlat)  hamda  qabilalarning 
boshliqlari  bilan  hisoblashib  ish  tutgan.
Buxoro  amirligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga va tumanlarga 
bo‘lingan.  Chunonchi,  amirlik davlati 40 viloyat va tumanliklardan 
iborat  edi.  Amirlikning  yer  maydoni  taxmimam  270  ming  km2, 
aholisi  esa  2  min  atrofida  bo‘lgan.  Aholisini  o‘zbeklar,  tojiklar, 
turkmanlar,  qolgan qismini esa qoraqalpoqlar,  qozoqlar va boshqa 
xalqlar  tashkil  etgan.  Amir  tayinlaydigan  hokim  boshqaradigan 
hudud  viloyat  deb  atalgan.
Amirlikda eng quyi ma’muriy bolinma amlokdorlik (bir nechta 
katta-kichik  qishloqlar  birikmasi)  deb  atalgan.  Uni  amlokdor 
boshqargan.  Boshqaruv  ishida  qishloq  oqsoqollari,  amin  va 
miroblarga tayangan.
Amlokdor („mulk egasi“  degan ma’noni anglatadi) yetishtiril- 
gan  hosilning  hisobini  yuritish,  soliqlar va boshqa  tushumlaming 
belgilangan muddatlarda yig‘ilishi uchun mas’ul bo‘lgan.
Amin  („ishonchli,  halol odam“  ma’nosini anglatadi)ning aso- 
siy vazifasi soliq va boshqa tushumlami yig‘ish, aholi ustidan nazorat 
olib  borish  va  ariqlardagi  suvni  ekin  maydonlariga  taqsimlash 
bo‘lgan.
Qishloq  mirobi  esa  suv  inshootlarining  o‘z  vaqtida  ta’mir- 
lanishini,  qishloqlar  uchun  ajratilgan  suvning  ariqlar  bo‘yicha 
to‘g‘ri  taqsimlanishini  ta’minlagan.
Amirlikning  poytaxti  Buxoro  shahri  va 
viloyatini  qo‘shbegi boshqargan.  Xazina 
amiming mulki bo‘lgan.  Amirlikning  davlat muassasalari ma’mu­
riy,  moliya,  qozilik,  mirshablik  va  harbiy  idoralardan  iborat 
bo‘lgan.  Ulaming har biriga tayinlangan amaldor rahbarlik qilgan.
Buxoro  amirligi  saroyida  30  ga yaqin  amaldor xizmat  qilgan. 
Mahalliy  boshqaruv  muassasalarida  xizmat  qiluvchilaming  soni 
30  ming  atrofida bo‘lgan.  Viloyatlarning beklari  (hokimlari)  xon 
tomonidan  tayinlangan.
Markaziy  hokimiyatda  devonbegi,  ko‘kaldosh,  qo‘shbegi, 
mushrif,  mirshab,  dodxoh,  inoq,  miroxur,  dasturxonchi,  kitob- 
dor,  parvonachi,  sadr,  shayxulislom,  qozikalon,  muftiy, 
muhtasib  kabi  yuqori  martabali  lavozimlar  joriy  etilgan.
Eng  katta  davlat  lavozimi  —  qo‘shbegi  (vaziri buzruk),  ya’ni 
bosh  vazir  lavozimi  edi.  Davlatning  barcha  boshqaruv  idoralari 
unga  bo‘ysunar  edi.  Bir  so‘z  bilan  aytganda,  barcha  ijroiya
57