Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norqulov o zbekiston tarixi

Xiva — Buxoro muno- 
bilan 1662-yilda sulh tuzib, 1663-yilda 
sabatlari 
hokimiyatni o‘g‘li 
Anushaxonga 
topshi-
radi. Anushaxon davrida Buxoro —Xiva 
munosabatlari yanada keskinlashdi. Anushaxon bir necha marta 
Buxoro xonligi hududlarini xonavayronlikka 
olib kelgan 
harbiy yurishlar uyushtirdi. Uning qo‘shini hatto Samarqand­
ni egalladi. Nihoyat, 1685-yilda G ‘ijduvon yaqinidagi jangda 
Xiva qo‘shinlari tor-m or etildi. Oxir-oqibatda, Buxoro xoni 
Subhonqulixon Anushaxonga qarshi Xivada fitna uyushtirdi. 
1686-yilda Anushaxonning ko‘ziga mil tortiladi va taxtdan tu- 
shiriladi.
Subhonqulixon Xivada o‘z tarafdorlaridan shunday fitnachi 
guruh uyushtira olgan ediki, ular ta’sirida XVI asr oxiri XVII 
asr boshlarida Xivada „xonlar o‘yini“ — o‘nlab xonlar alma- 
shinuvi sodir bo‘ldi. Buning oqibatida Xiva xonligining siyosiy 
hayoti yanada murakkablashdi, xonlik ziddiyatlar, qarama- 
qarshiliklar girdobida qoldi. Xiva xoni Sherg‘ozixon (1714— 
1728) davrida Buxoro xoni Abulfayzxon orolliklami Xiva xoniga 
qarshi gijgijlay boshladi. N atijada O rolbo‘yi aholisi Xiva 
xonligidan ajralib chiqdilar. Xiva xonligida boshlangan o‘zaro 
kurash goh u, goh bu tomonning ustunligi bilan to Sherg‘ozi- 
xon vafotiga qadar davom etdi.
Xiva xonligining siyosiy ahvoli 
Elbarsxon 
davrida (1728— 
1740) yanada keskinlashdi. Elbarsxon ichki nizolami bostirib, 
qo‘shni hududlarga ham hujumlar uyushtirdi. Ayni paytda u 
Nodirshohga qarshi kurashda Buxoroga yordam berishga ham 
intilgan edi.
Nodirshoh Buxoroni tobe etgach, 1740-yili Xiva xonligiga 
yurish boshladi. Hazorasp yonidagi jangda Xiva qo‘shinlari 
yengildi. Xonqada bo‘lgan jangda Xiva qo‘shinlari butunlay tor- 
mor etildi. Elbarsxon o‘ldirildi.
Nodirshoh 1740-yili Xivaga o‘z odamini hokim etib tayin- 
lab, Eronga qaytadi. Xivada Eron boshqaruv tizimi o‘rnatiladi. 
Aholiga „moli omon“ solig‘i solinadi. Ana shundan keyin Xiva 
xonligida parokandalik kuchaydi. 0 ‘zaro urushlar natijasida bir 
qancha vaqt turkman qabilalari — 
yovmutlar
ustun kelib turdi.

---

Endi Xiva xonligi 
mustaqilligini yo‘qotdi, qadimiy madaniy 
mamlakat bosqinchilik va talon-taroj maydoniga aylantirildi. 
Osiyo va Yevropani birlashtiruvchi karvon yo‘li o‘zining aha- 
miyatini to la yo‘qotdi. Xonlar esa amalda inoqlar qolida itoatkor 
bo‘lib qoldilar.