Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

Shayboniylar  davrida 
B uxoro  xonligi  m a ’m uriy  jih a td a n  
davlat  boshqaruvi 
viloyatlar  va  tu m an larg a  b o ‘lingan.
Xonlikda  oliy  davlat  idorasi  tem uriylar 
davridagidek  dargoh  deb  atalgan.  Uning  tepasida  xon  turgan.  Ijro 
etuvchi  hokimiyat  ham   aw algidek  devon  (vazirlik)  deb  atalgan. 
Unga  devonbegi  (bosh vazir)  rahbarlik  qilgan.  K atta  nufuzga  ega 
b o ‘lgan  devonbegi  ayni  paytda  davlatning  moliya  va  xo ‘jalik 
ishlarini  ham   boshqargan.  Biroq,  shayboniylar  davrida  devon 
faoliyati  tem uriylar  davridagidek  nufuzga  ega  b o ‘lmagan.  Bunga 
dargohdagi  m ansablar  mavqeyining  kuchli  b o ‘lmaganligi  sabab 
b o ‘lgan.
Yana  bir  katta  davlat  mansabi  —  otaliq  edi.  Xon  siyosatining 
viloyatlardagi  ta ’siri  otaliq  mansabiga  tayinlanganlarning  nufuzi 
bilan belgilangan.  Xon viloyatlami  shalizodalarga  taqsimlab  berar 
ekan,  ularga  rahnam o  etib  o ‘z  nazoratcliisini,  ishongan  kishisini 
tayinlagan.  B unday  n azo ratch i,  ishonchli  shaxs  otaliq  deb
24

---

atalgan.  Balog‘atga  yetm agan  shahzodalar  ulg‘ayib,  m ustaqil 
faoliyat  yuritgunlariga  q ad ar  viloyatlardagi  davlat  ishlarini 
ularning  nom idan  otaliqlar boshqargan.
Yana  bir  davlat  m ansabi — parvonachi  deb  atalgan.  Uning 
vazifasi  xon  farm onlarini,  rasmiy  hujjatlarni  m as’ul  shaxslarga, 
ijrochilarga  yetkazishdan  iborat b o ‘lgan.
Dodxoh  m ansabida  ishlagan  am aldor  dargohga  tushgan 
arizalarni  qabul  qilgan  va  ularga  javob  qaytargan.  Shuningdek, 
dodxoh  m am lakatda  adolat  mezonlariga  am al  qilinishini  ham  
nazorat  qilgan.
M uhim   davlat  m ansablaridan  yana  biri  — ко ‘kaldosh  m an ­
sabi  edi.  Bu  mansabga  xon  sulolasiga  eng  yaqin  shaxslardangina 
tayinlangan.  K o ‘kaldosh  xon  siyosatiga  fuqarolam ing  m unosa- 
batini  o ‘rgangan  va bu  siyosatning  daxlsizligini  ta ’minlagan.
Xon  va  shahzodalar  o ‘rtasidagi  ichki  m unosabatlar  masalasi 
bilan  xon  yasovuli  m ansabida  ishlagan  am aldor  shug‘ullangan.
Shayboniylar  davlatida  eshikog‘aboshi  lavozimi  ham   m uhim 
sanalgan.  U   dargoh  xavfsizligi,  undagi  tartib  ham da  kelgan- 
ketganlardan  xabardor  b o ‘lib  turish  masalalari  bilan  shug‘ul- 
langan.
Yuqori  davlat  lavozimlari  ichida  katta  mavqega  ega  b o ‘lgan 
lavozim lardan  yana  biri  shayxulislom  hisoblangan.  Shayxulislom 
shariat  qonunlari  bajarilishi  ustidan  nazoratni  amalga  oshirgan.
Qozikalon  b o ‘lgan  am aldor  esa  sud  ishlariga  yetakchilik 
qilgan.
Yana bir  m uhim   davlat  lavozimi  muhtasib  (rais)  deb  atalgan. 
Bu  lavozimni  egallagan  amaldor  m am lakatda jam oat  tartibining 
saqlanishini,  diniy  m arosim   va  am allarga  rioya  qilinishini 
kuzatgan,  bozorlarda  narx-navo  va  tarozilarning  t o ‘g ‘riligini 
nazorat  qilish  bilan  shug‘ullangan.
M ehtar  lavozimiga  tayinlangan  m ansabdor  esa  zakot  va 
boshqa  tushum lardan  tushgan  mablag‘larni  zarur  o ‘rinlarda  ish- 
latishni  nazorat  qiluvchi  am aldor  hisoblangan.
Xonlikda  davlat  lavozimi  mansabdori  hisoblanmasa-da,  naqib 
unvoniga  sazovor  b o ‘lgan  shaxsning  xon  saroyida  nufuzi  baland 
b o ‘lgan.  C h u n o n ch i,  u  xonning  yaqin  va  ishonchli  kishisi 
sanalgan.  Ayni  paytda,  u  davlat  ichki va  tashqi  siyosati  masalala- 
rida  xonning  maslahatchisi  ham   hisoblangan.  Zarur  b o ‘lganda 
elchilik vazifasini  ham  bajargan.
25

---