Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

 

---

42 
2. Muloqotning tomonlari. 
 
Muloqotning kommunikativ tomoni ― muloqotlarga kirishuvchilar o’rtasidagi
ma’lumot almashinuvi jarayoni.
Muloqotning perseptiv tomoni ― muloqotga kirishuvchilarning bir-birlarini 
idrok etishlari va tushunishlari bilan bog’liq bo’lgan murakkab psixologik 
jarayon.
Muloqotning interaktiv tomoni ― muloqotga kirishuvchilarning xulq-atvoriga 
ta’siri.
Endi muloqotning har bir tarkibiy qismi bilan alohida tanishib chiqamiz. 
A) Muloqotning kommunikativ tomoni
― shaxslararo axborotlar, bilimlar 
g’oyalar, fikrlar almashinuvi. Bu jarayonning asosiy vositasi ―til. ( yozma-
og’zaki, monologik-dialogik nutq) Diologik nutqning mazmuni, xarakteri, 
davomiyligi 
muloqotga 
kirishgan 
shaxslarning 
shaxsiy 
qarashlariga, 
qiziqishlariga, bir-birlariga bo’lgan munosabatlariga, maqsadlariga bevosita 
bog’liq bo’ladi. O’qituvchi-o’quvchi, siyosiy rahbarlarning, diplomatlarning, 
dugonalarning suhbati bir-biridan farq qiladi. Monologik nutq bir kishining 
boshqa kishiga murojaati― fikrlarning mantiqan tugal bo’lishi, grammatik 
qonun-qoidalarga rioya kilish kerak. Odamlarning muloqot jarayonida 
so’zlardan tashqari turli xil harakatlardan, qiliqlardan, holatlardan, kulgu,
ohanglardan ham foydalanadilar. Mimika, ko’z qarashlar, to’xtashlar (pauza) 
ifodalari va hokazo. Buyuk rus yozuvchisi L. Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu 
turi, 85 xil ko’z qarashlar turi borligini kuzatgan. Andreyevaning yozishicha, 
odam yuz ifodalari, nigoxlarining 2000 ga yaqin ko’rinishlari bor. 
Bu noverbal muloqot vositalarining milliy va xududiy xususiyatlari bor. 
Masalan: o’zbek xalqining muloqot jarayoni boy, o’zaro munosabatlarning 
bevosita xarakteri unda shunday vositalarning ko’proq ishlatilishi bilan bog’liq. 
Bolgarlar biror fikrni tasdiqlamoqli bo’lishsa, boshlarini chayqashadi, inkor 
etmoqchi bo’lishsa, bosh siltashar ekan. 
Noverbal muloqotda suhbatdoshlarning fazoviy joylashuvlari ham 
ahamiyatga ega: Masalan, ayollar xissiyotga berilganligi uchun bir – birlari 
bilan yaqin turib gaplashar ekanlar, erkaklar o’rtasida masofa bo’lar ekan.
O’quvchilarni partada orqama – ketin o’tqazgandan ko’ra doira shaklida 
o’tqazilsa, ularda javobgarlik xissi yuqoriroq bo’lar ekan, Emotsiyalar 
almashgani uchun ham guruhdagi psixologik vaziyat ijobiy bo’lib, bolalarning 
predmetga va bir – birlariga munosabatlari ancha yaxshi bo’lar ekan.
Demak ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etishda muloqotning barcha 
vositalariga, ayniqsa, nutqka e’tibor berish kerak. Bolalarni ilk yoshlik 
chog’laridanoq nutq madaniyatiga o’rgatish, nutqlarini o’stirish choralarini 
ko’rish zarur. Pedagog ham nutq madaniyatiga ega bo’lishi kerak.