Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

2- guruh uchun tarqatma material 
Hayol va uning turlari.
Xayol deb biz ilgari Idrok kilmagan, tajribamizda uchratmagan narsa va 
xodisalarning obrazlarini mavjud xotira tasavvurlari asosida miyamizda 
yaratishda ifodalanadigan faoliyatga aytiladi. Turmushning muayyan bir 
sharoiti, odamning bilish, amaliy, axlokiy, estetik va boshqa ehtiyojlari xayol 
jarayoniga sabab bo’ladi. biz ilgari Idrok qilmagan predmet va hodisalarni 
yaratishdan iborat bo’lgan psixik jarayondir.
Xayol yaratgan obrazlarining mazmuni jixatdan tasavvur xayol va ijodiy 
xayolga bo’linadi.

---

214 
Tasavvur xayol deb hozir yoki utmishda bo’lgan bo’lsada, lekin xali 
bizning tajribamizda uchramagan va biz Idrok kilmagan narsa va xodisalar 
tugrisida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bo’lgan xayol turiga aytiladi.
Ukuvchilar bilimilarni uzlashtirishda tasavvur xayol obrazlaridan keng 
foydalanadilar. Chunki ukituvchining tarix, geografiya, adabiyot materiallarini 
gapirib, tasvirlab berishi asosida ukuvchilar u narsalarning obrazlarini kuz 
oldilariga keltiradilar va uzlashtiradilar.
Ijodiy xayol deb bizning tajribamizda bo’lmagan va vokelikning uzida 
ham uchramagan narsa va xodisalar hakida tasavvur va obrazlar yaratishdan 
iborat bo’lgan xayol turiga aytiladi. Ijodiy xayol tufayli san’at, adabiyot,
texnika sohalarida yangiliklar yaratiladi. Chunki ijodiy xayol obrazlari 
tamoman yangi, original obrazlar bo’ladi.
Ijodiy xayolning o’ziga xos xususiyati shundaki, avvalo yaratilayotgan 
obraz haqiqatda yuk, biron yangi obraz bo’ladi. Sungra jamiyatning yoki shu 
kishining ehtiyojlari shu obrazning yaratilishiga kishini ragbatlantiradi. Ijodiy 
xayol suzlarda va moddiy narsalarda gavdalantiriladi. Orzu va shirin xayol 
surishlar ijodiy xayolning Alohida turlaridir.
Orzu ijodiy xayolning kelajakka qaratilgan faoliyatidir. Demak, u orkali 
istikbol obrazlari yaratiladi.
Xayol uzining paydo bo’lishiga kura ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo’ladi.
Ixtiyorsiz xayolda oldindan belgilangan maksad bo’lmaydi, unda iroda 
faol ishtirok etmaydi, obrazlar o’z-o’zidan paydo bo’ladi.
Ixtiyorsiz xayol avvalo shu paytda kondirilmagan ehtiyoj tufayli xosil 
bo’ladi. Masalan, kishi chulu-biyobonda ketayotib kattik chankasa, uning kuz 
oldiga vodaprovod, bo’lok, arik suvlarining obrazi kelaveradi.
Shirin xayol surish va orzu ham ixtiyorsiz vujudga keladi. Kechasi uxlab 
yotgandagi tush ko’rish tufayli xilma-xil obrazlarning kuz oldimizga kelishi ham 
ixtiyorsiz xayol materiallaridir.
Ixtiyoriy xayol surishda kishi oldiga kuygan maksadi asosida xayol surib,
ataylab obrazlar yaratadi. Masalan, yozuvchining yangi asar yaratishida surgan 
xayollari ixtiyoriy xayoldir. Umuman olganda, san’at asarlarining barchasi 
ixtiyoriy xayol natijasidir.
Ixtiyoriy xayol birovlarning turtkisi, topshirigi bilan ham vujudga kelishi 
mumkin.