Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

 
4- guruh uchun tarqatma material 
Xotira. Xotira jarayonlari va turlari. Xotira va faoliyat.
O’tmish tajribalarimizda nimaiki hodisa yuz bergan bo’lsa, shuni esda 
olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirish yoki tanishdir.

---

207 
U quyidagi psixik jarayonlardan: esda olib qolish, o’zlashtirilgan 
materialni esda saqlash, tanish va esga tushirish va unitishdan iboratdir.
Hozirgi kunda xotiraning mexanizmlari va qonuniyatlarini o’rganish bo’yicha 
psixologik, neyrofiziologik hamda bioximik nazariyalar mavjuddir.
Psixologik nazariya. 
Bu nazariya tarixiy jihatdan eng eski nazariya bo’lib, u 
fanda ko’p va turli – tuman nazariyalarning olg’a surilganligi bilan mashhurdir.
Bu nazariyalarni xotira jarayonlarining shakllanganida insonning faolligi qanday 
rol o’ynashligi va bunda faollikning mohiyatiga qanday yondoshuv zarurligi 
bilan baholash mumkin.
Nazariyaning birinchi guruhi assosiativ nazariya deb yuritiladi. Bu nazariyaga 
ko’ra, muayyan psixik hosilalar ongda bir vaqtning o’zida yoki bevosita birin-
ketin paydo bo’lsa, u holda hosilalar o’rtasida assosiativ boglanishlar tarkib 
topadi va bu boglanishlarni biron bir kismi takroran paydo bo’lishi ongda uning 
barcha elementlari muqarrar ravishda gavdalanishiga olib keladi. Assosiasiyalar 
uch turli bo’ladi: o’xshashlik, yondoshlik va qarama – qarshilik assosiasiyalari.
Neyrofiziologik nazariyalar. Bu nazariyalar xotiraning mexanizmlari 
haqidagi fiziologik nazariyalar bilan bog’liqdir. Bu nazariyaning asosini I. P. 
Pavlovning «Oliy nerv faoliyati qonuniyatlari haqida» gi ta’limotining eng 
muhim qoidalari tashkil etadi. Bu ta’limotga ko’ra xotiraning nerv – fiziologik 
mexanizmini bosh miyada hosil bo’ladigan muvaqqat bog’lanishlar tashkil etadi.
Ana shu bog’lanishlar qanchalik mustahkam bo’lsa, esda olib qolish ham 
shunchalik yaxshi bo’ladi. Ana shu muvaqqat bog’lanishlarning qaytadan 
jonlanishi esga tushirishga, so’nib, yo’q bo’lib ketishi esa uno’tishga sabab 
bo’ladi.
Bioximik nazariya. Hozirgi kunda xotiraning mexanizmlarini o’rganishning 
neyrofiziologik usuli bioximik tadkikotlar darajasiga tobora yaqinlashib va 
kushilib ketmokda. Bu usul ushbu fanlarning uzaro tutashgan joyida olib 
borilayotgan ko’plab tadkikotlarda uz tasdigini topdi.
Bioximik nazariyaning moxiyati quyidagidan iborat. Birinchi boskichda 
(qo’zg’atuvchining bevosita ta’siridan sung) miya xujayralarida asl xoliga 
kaytuvchi fiziologik uzgarishlarni keltirib chikaradigan kiska muddatli 
elektroximik reaksiya yuz beradi. Ikkinchi boskich birinchi boskich negizida 
yuzaga kelib, aslida u yangi oksil moddalarning xosil bo’lishi bilan boglik 
bo’lgan bioximik reaksiyadan iboratdir. Birinchi boskich sekundlar yoki 
minutlar maboynida davom etadi va uni kiska muddatli esda olib kolishning 
fiziologik mexanizmi deb hisoblaydilar. Xujayralarda kaytarilmaydigan 
uzgarishlarga olib keladigan ikkinchi boskich uzok muddatli xotiraning 
mexanizmi xosoblanadi. Bu nazariya tarafdorlari tashki qo’zg’atuvchilar ta’siri 
ostida nerv xujayralarida ruy beradigan o’ziga xos ximiyaviy uzgarishlarning 
izlarini mustaxkamlash, esda saklab kolish va yana kayta esga tushurish 
jarayonlari mexanizmlarining asosini tashkil etadi.