Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

Diqqat bir necha xususiyatga ega bo’ladi: 

Diqqatning ko’lami.

Diqqatning kuchi va barqarorligi.

Diqqatning bo’linishi.

Diqqatning ko’chishi.

Diqqatning tebranishi.

Parishonxotirlik.
Diqqatning barqarorligi deganda biror faoliyat ustida uzoqroq vaqt 
ushlanib turishligini tushinamiz. Diqqatning barqarorligi uning kuchi bilan 
chambarchars bog’langandir. Odatda kuchli diqqat o’z navbatida barqaror ham 
bo’ladi.
Diqqat tebranish xususiyatiga ham egadir. Agar juda kuchsiz, zo’rg’a 
eshitiladigan ovozga quloq soladigan bo’lsak, masalan, soatning chiqqillashiga 
quloq solsak, diqqatimiz jiddiy qaratilgan bo’lishiga qaramay, bu ovoz goh 

---

99 
baland, goh past eshitiladi. Bir – biriga yaqin bo’lgan yorug’lik farqini ajratishda 
ham xuddi shunday xodisa yuz beradi. Diqqatning bunday tebranish davrlari 
hisoblab chiqilgan. Ma’lum bo’lishicha, diqqat tebranishning davomiyligi uncha
katta bo’lmay, 1, 5 sekunddan 2, 5 sekundgacha yetadi.
Diqqatning bo’linishi – psixik faoliyatning shunday tashkil qilinishiki, 
bunda aynan bir vaqtning o’zida diqqatimiz ikkita va undan ortiq narsalarga 
qaratiladi. Diqqat haqiqatan ham bo’linadimi? Bu sohada ko’plab tajribalar 
o’tkazilgan. Natijada, ayrim tadqiqotchilar diqqat bo’linadi desalar, boshqalari u 
bo’linmaydi, aksincha bir faoliyatdan ikkinchi faolyaiga tez ko’chadi degan 
xulosaga kelganlar.
Albatta, diqqatning bo’linishi uchun bajarayotgan ishlarimiz ma’lum 
darajada avtomatlashgan bo’lishi lozim. Masalan, rulga yangi o’tirgan shofyor 
tormozni bosaman deb gazni bosib yuboradi yoki mashinani boshqarishga 
diqqat qilgan holda yo’ldagi chuqurlikni ko’rmay qoladi. 
Diqqat xususiyatlaridan yana biri uning ko’chishidir. Diqqatning ko’chishi 
deganda uning bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga tez o’tishini tushunamiz. 
Masalan, talabaning diqqati ma’ro’za tinglashdan uni yozishga, so’ng yozganini 
tushunishga, yana ma’ro’za tinglashga tez ko’chib turadi. Diqqatning 
ko’chishini olimlar komplikasiya degan asbob bilan o’lchaydilar. 
Parishonxotirlik – bu diqqatning kerak bo’lganida boshqa obyektga tez 
ko’chmasligidir. Parishonxotirlik diqqatning salbiy xususiyati bo’lib 
hisoblanadi. Uni ikki xil ma’noda tushinish mumkin: biri kerak bo’lganida 
diqqatning ko’chmasligi bulsa, ikkinchisi, aksincha, uning bir faoliyat ustida 
tuxtab turmasdan chalg’ib ketaverishidir. 
Birinchi xil parishonlik ko’proq yozuvchilarda, olimlarda uchraydi. 
Masalan, yozuvchi fikrga astoydil berilganligi sababli atrofidagi narsalarni, hatto 
yonidagi odam murojaat qilayotganini ham sezmaydi.
Ikkinchi xil parishonxotirlikda odam biror narsa ustida diqqatini uzoq 
to’play olmaydi, bir narsadan ikkinchi narsaga, bir xodisadan ikkinchi xodisaga 
tez o’tib turadi. Bu holat yosh bolalarda tez uchrab turadi, ya’ni ular aytilgan 
gapni tez unutib qo’yadi. Diqqatning salbiy xususiyatlaridan yana biri uning 
chalg’ishidir. Diqqatning chalg’ishi deganda uning asosiy faoliyatdan ikkinchi 
darajali narsalarga o’tib ketaverishi tushuniladi. Masalan, sinfda o’tirgan 
o’quvchi diqqatini qo’ldan tushib ketgan kalam tovushi ham, deraza orqasida 
eshitilayotgan odam tovushi ham chalg’itishi mumkin.
Diqqatning xususityalariga uning ko’lamini ham qo’shish mumkin. 
Diqqat ko’lami jihatdan tor va keng bo’lishi mumkin. Buni biz taxistoskop 
degan asbobda o’lchab bilishimiz mumkin.
Diqqat bolaning birinchi yoshidanoq taraqqiy eta boshlaydi. Dastlab 
ixtiyorsiz diqqat namoyon bo’ladi. Chunki bola rangdor narsalarga, shaqildoq 
ovoziga diqqat qiladi. Ixtiyorsiz diqqatning o’sishi extiyoj va qiziqishlar bilan 
bog’liqdir. Lekin inson faoliyatining asosiy qismi ixtiyoriy diqqat asosida 
amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat esa bolada ikki yoshlardan boshlab ko’rina 
boshlaydi. Uning shakllanishida kattalarning roli beqiyosdir. Masalan, ular 
bolaga «buyoqqa qara», «gapimni eshit», «musiqaga quloq sol» deb 

---

100 
gapiradilar. Kattalar tomonidan diqqat mana shunday yo’llar bilan o’sib boradi.
3-5 yoshlardan boshlab esa diqqat bolaning o’z tashabbusi bilan usa boshlaydi. 
Bog’cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning o’sishida o’yin katta 
ahamiyatga egadir. Chunki o’yin qoidalarini va etaplarini bilib olish uchun bola 
unga ixtiyoriy diqqat bilan razm solib turishi lozim. Bundan tashqari, uydagi 
ba’zi bir ishlarga qatnashtirish, o’z-o’ziga xizmat qilish kabilar ham ixtiyoriy 
diqqatni o’sishiga yordam beradi.
Maktab yoshidan boshlab esa ixtiyoriy diqqat juda tez o’sa boshlaydi. 
O’qish ishida – darsni eshitish, kitob o’qish, masalalarni yechishda ixtiyoriy 
diqqat talab qilinadi. Bundan tashqari, o’qish ixtiyoriy diqqatni o’stirib 
qolmasdan, balki uning kuchi, barqarorligini o’sishiga ham yordam beradi.
Iroda diqqatning barqarorligi va kuchini saqlab turuvchi asosiy faktordir.
Shuning uchun diqqatga doir bu sifatlarning keyingi taraqqiyoti ham iroda 
taraqqiyoti bilan bog’liqdir.