Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

 
 
 
 

---

102 
3. Idrok to’g’risida tushuncha. Idrokning xususiyatlari va turlari. 
Idrok deb narsa yoki xodisalarning inson ongiga bevosita ta’sir etishi 
natijasida tartibga solinib, alohida sezgilarni narsa va voqyealarni yaxlit bir 
obrazi tarzida birlashtirib aks ettirilishiga aytiladi.
Idrok qo’zg’atuvchilarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi 
sezgilardan farq kilib narsani butunligicha, uning hamma xususiyatlari bilan 
birgalikda aks ettiradi. Bundan idrok ayrim sezgilarning oddiy yig’indisidan 
iboratdir degan xulosa kelib chiqmaydi. Idrok o’ziga xos xususiyatlarga ega 
bo’lgan xissiy bilishning sifat jihatidan yangi bosqichidir. Idrokning 
predmetliligi, yaxlitligi, ma’lum tartibda to’zilganligi, anglanganligi,
konstantligi uning muhim xususiyatlaridir.
Idrokning predmetliligi deganda uning aniq bir predmetga qaratilishini 
tushunamiz.
Idrokning yaxlitligi deganda narsa va xodisalarni yaxlitligicha ongimizda 
aks ettirishni tushunamiz. Idrok sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi narsalarning 
ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farqli ularoq, narsalarning yaxlit 
obrazidir.
Idrokning konstantligi ham uning muhim xususiyatlaridan biridir. 
Konstantlik tufayli biz atrofimizdagi narsalarning shakli, katta kichikligi, rangi 
va shu kabilarni nisbatan o’zgarmas tarzda idrok qilamiz Masalan, teatrda 
o’tirgan odamlarning yuzlariga uzoqdan qarasak, ular bizga o’zgarmas, haqiqiy 
odamlardek ko’rinadi, aslida ko’z tur pardasiga uzoqdagi narsalarning aksi 
kichik bo’lib tushadi. Yoki yuqori etajdan turib pastga karasak odamlar,
mashinalar juda kichik bo’lib kurinadi, lekin biz ularni o’z xolicha idrok 
qilamiz.
Yukorida bayon qilinganlardan ma’lumki, odamning tajribasi, bilimi, 
hayol va tafakkurining faoliyati, hissiyot va diqqati, umuman odam 
psixikasining hamma mazmuni idrokda namoyon bo’ladi. Bu psixik hayotning 
idrokda aks etuvchi va idrokka ta’sir ko’rsatuvchi mazmuni appersepsiya deb 
ataladi.
Ayni bir narsa yoki xodisani ayrim kishilarning idrok etishida 
ko’rinadigan ba’zi xususiyatlar appersepsiya bilan belgilangan bo’ladi. Bu 
xususiyatlar odamning tajribasi va bilimlariga bog’liq xususiyatlardir. Kishilar 
ayni bir narsa yoki xodisani yoshlari, ma’lumoti, turmush tajribasi, kasbi, 
temperament, xarakter, qobiliyat va qiziqishlarida ko’rinadigan shaxsiy 
xususiyatlariga qarab har xil idrok etadilar.
Idrok turlariga quyidagilar kiradi: 
1.
Fazoni idrok qilish.
2.
Vaqtni idrok qilish.
3.
Harakatni idrok qilish.
Fazoni idrok qilish to’g’risida gapirar ekanmiz, biz narsalarning fazodagi 
shakllarini, katta-kichikligini va fazodagi o’zaro munosabatlarini tushunamiz. 
Ma’lumki, fazodagi shakllarga qarab uch burchakli, to’rt burchakli, kub,
silindir kabilarga ajratiladi. Narsalar katta - kichikliga qarab katta, kichik, 

---

103 
o’rtacha deyiladi. Fazodagi munosabatlariga qarab bizga nisbatan yaqin yoki 
uzoq, bizdan o’ng tomonda yoki chap tomonda, yuqorida yoki pastda deyiladi.
Biz fazoni asosan ko’zimiz orqali idrok qilamiz. Uni bir ko’z bilan 
(monokulyar) va ikki ko’z bilan (binokulyar) idrok qilish mumkin. 
Ko’z gavharining, umuman, ko’zning ravshan kurish uchun 
uyg’unlashuvini akkomadasiya deb ataymiz.
Konvergasiya ma’lum bir narsaga qaraganda ikkala ko’z soqqasining 
kanshar tomon barobar burilishidir. Idrok qilinayotgan narsa qanchalik yaqin 
tursa, ko’z soqqalari bir-biriga, ya’ni kanshar tomonga shunchalik yaqin 
buriladi, ko’rish o’qlari ham bir-birini shunchalik yaqin kesib o’tadi. Ko’z 
konvergensiyasi ayniqsa masofani, yiroqni, chuqurlikni, eng aniq, raso idrok 
qilishga imkon beradi.
Fazoni biz faqat ko’rish orqali idrok qilmasdan balki teri-tuyg’u va 
muskul-harakat sezgilari orqali ham idrok qilamiz. Maydaroq narsani shaklini, 
ularning katta-kichikligini, holatini teri sezgisi bilan ya’ni ushlab ko’rib idrok 
qilamiz.
Biz idrok qilib turgan narsa va xodisalar ma’lum bir vaqt (zamon) 
davomida paydo bo’ladi, taraqqiy qiladi va o’zgarib boradi. Vaqtni idrok 
qilishni vaqt «bo’laklarini » soat va xronometrik asboblar yordamida o’lchash 
deb tushunish yaramaydi. Kishi xuddi bir xilda bo’lgan vaqt bo’lagi «minut,
soat yoki kun» ning obyektiv davomini hamisha bir xilda sezavermas ekan.
Ba’zan bir soat bir daqiqaday tez o’tib ketadi yoki bir kun bir yildek tuyuladi.
Biz vaqtni «uning to’xtovsiz borishi, cho’zilishi va davomini» idrok qiladigan 
maxsus bir organga ega emasmiz. O’tayotgan vaqt avvalo atrofimizdagi narsa va 
xodisalarning o’zgarib va almashinib turishidan bilinadi. Shu sababli vaqtni 
idrok qilish hamma sezgi a’zolarimiz faoliyati bilan bog’langan deb aytish 
mumkin.
Maxsus mashq qilib, o’tayotgan vaqtning ayrim xissalarini mumkin qadar 
aniq belgilay bilish qobiliyatini o’stirish mumkin. I.P.Pavlov itlarda ovqatning 
kelish vaqtini his qiladigan shartli reflekslar hosil qilgan edi. Bunday refleksni 
odamlarda hosil qilish mumkin.
Harakatni idrok qilish deb narsalarning fazoda o’rin almanishini idrok 
qilishga aytiladi. Harakatni idrok qilish hayotiy muhim ahamiyatga egadir.
Harakatni idrok qilishga imkon beradigan usullardan ikkinchisi 
obyektning harakatiga ko’z bilan qarab turishdir. Bunda harakat qilayotgan 
obyektning tasviri ko’z to’r pardasiga nisbatan bir oz harakatsiz bo’lib qoladi.
Biroq biz, shunday bo’lsa ham, obyektning harakatini ko’ramiz. 
Eshitish analizatori yordami bilan ham harakatni idrok qilish mumkin. 
Bunda tovush manbai bizga yaqinlashgan sari tovush baland eshitiladi.
Aksincha manba uzoqlashgan sari tovush pasayib eshitiladi. Masalan, uyning 
ichida turib ko’chadan mashina o’tayotganligini bilamiz.
Illyuziya deb atrofdagi narsa va xodisalarni notug’ri idrok qilishga 
aytiladi. Buni geometrik illyuziyalar deb nom olgan illyuziyalarda yaqqol 
ko’rish mumkin. Masalan, uzunligi barovar bo’lgan ikki chiziqning boshiga

---

104 
ikki xil strelkalar chizilsa, strelkasi tashqariga qaragan chiziq unisiga nisbatan 
uzun bo’lib ko’rinadi.
Idrok qilib turgan shaxsning psixikasida ro’y beradigan o’zgarishlar bilan 
bog’liq tasodifiy illyuziyalar ham bo’ladi. Masalan, cho’lda suvsagan kishi 
uzoqda yarqirab turgan shurxok yerni ko’l deb o’ylashi yoki o’rmondagi tunka 
qurqoq odamning ko’ziga bironta yirtqich hayvonga o’xshab ko’rinishi mumkin. 
Illyuziyalar hatto nutqda ham uchraydi. Masalan, goh vaqtda, kishi «men 
boshqacha tushunibman» deydi. 
Gallyusinasiya tashqi olamda yo’q narsalarni idrok qilishdir. Yo’q 
narsalarning ko’zga ko’rinishi, yo’q ovozning eshitilishi, yo’q hidning dimoqqa 
urilishi gallyusinasiyadir. Gallyusinasiya paytida kishi go’yo bir narsani aniq 
ko’rgandek, eshitgandek, ushlagandek, is bilgandek tuyuladi.