Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

Instinktlar.
Instinktlar hayvonlar hatti-
harakatlarining murakkab, tug’ma shaklidir. Masalan: qushlarning in yasashda 
cho’p, loy tanlashi, o’rgimchaklarning to’qish san’ati. Asalari o’z kataklarida 
go’yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan ko’radi. Bundan tashqari 
asalarilarda bir-birini xabar berish qobiliyati mavjud. Instinktlar bir qator 
moslashuv harakatlari tizmasidan iborat. Bir harakatning tugallanishi boshqa 
harakatni vujudga keltiradi. Instinktiv harakatlar yuzaki kuzatganda o’zining 
"maqsadga muvofiqliligi" bilan kishini hayratda qoldiradi. Biroq bu "maqsadga 
muvofiq hatti-harakatlarda maqsadni anglashni uchratmaymiz. Instinktlar 
ma’lum tashqi qo’zg’atuvchi(lar)ning ta’sir ko’rsatishiga javob tariqasida 
yuzaga keladi. Instinktiv hatti-harakat deyarli o’zgarmaydi, lekin bu 
harakatning bironta muhim qismi o’zgarib qolsa, u har gal maqsadga 
muvofiqligini yo’qotadi. Masalan, agar asalarilarning asal saqlash uchun 
yasalgan uyalarini orqa tomonidan qirqib qo’yilsa (ya’ni tagi teshib qo’yilsa), 
bunday holda asalari ma’lum miqdordagi asalni tagi teshik uyaga solib, garchi 
asal uyaning tagidan allaqachon oqib ketgan bo’lsa ham, uyaning og’zini ustki 
tomondan mum bilan berkitib quya beradi. Harakatlarning instinktiv shakllari 
faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdirlar. Shuni qayd qilib qilib 
o’tish kerakki, garchi ma’lum instinktlar bir turdagi barcha organizmlarga xos 
bo’lsa ham, lekin ularni amalga oshirish alohida organizmlarda biroz 
boshqacharoq bo’ladi. Instinktiv hatti-harakatlarning ana shunday nisbatan har 
xil tarzda amalga oshirilishi yashash sharoiti keskin o’zgargan xolda 
organizmlar turining saqlanib qolishiga imkon beradi.
Ko’nikmalar.
Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda, xususan sut 
emizuvchilarda hatti-harakatning yanada aninroq aks ettirishga yordam beruvchi 
yangi, ildamroq shakllari ko’proq rol uynaydi. Bular - ko’nikmalar (harakatning 
individual tarzda orttirilgan shakllari). Ko’nikma deganda hayvonlarda shartli 
bog’lanishlar asosida yuz beruvchi va avtomatik ravishda sodir bo’luvchi 
harakatlar tushuniladi. Instinktlar singari ko’nikmalar ham taraqqiyotning turli 
bosqichlarida uchraydi. Lekin yaqqol ifodalangan ko’nikmalarni faqat bosh 
miyaning po’stiga ega bo’lgan hayvonlardagina ko’rish mumkin. Hayvonlar 
ko’nikmalarining tarkibiga kiruvchi harakat elementlari hayvon mansub bo’lgan 
turning tajribasini qayta tiklovchi tug’ma harakatlardan ham takrorlash 
jarayonida mustahkamlangan tasodifiy harakat namunalaridan iborat bo’lmog’i 
mumkin. Hayvonlarda hosil qilingan (bo’lgan) ko’nikmalar sharoit 
murakkablashishi yoki o’zgarishi bilan o’zi ham o’zgarishi, yangi,
o’zgartirilgan sharoitga ko’chishi mumkin. Ko’nikmalar bir-birlaridan muhim 
jixatdan farq qilishlari mumkin: bir holatda ko’nikmalar o’zlarining 
avtomatizmlariga ko’ra instinktlarga yaqinlashsalar, boshqa bir holatda 
intellektual harakatlarga yaqinlashadilar. 

---

16