Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

10.1.  Yuqori  kuchlanish  apparatlari
Yuqori  kuchlanish  apparatlari  1000  volt  va  undan  yuqori 
kuchlanishlarga  mo'ljallangan.
0‘chirgichlar
Yuqori  kuchlanish  o ‘chirgichlar  1000  volt  va  undan  yuqori 
bo‘Igan  kuchlanish  elektr  zanjirlarini  ulash  va  o ‘chirish  hamda 
avtomat  ravishda  qisqa  tutashgan  va  nagruzkasi  bshib  ketganda 
o ‘chirish  tuzilm alari  hisoblanadi.  1000  volt  va  undan  yuqori 
kuchlanish elektr zanjirlarida qisqa tutashish bo'lganda o ‘chirgichlar 
avtomat  ravishda  ishga  tushib,  tokni  zanjirda  uzib  qo'yadi,  shu 
tariqa uskunalarning ishdan chiqishi  himoya qilinadi.
Yuqori  kuchlanish  elektr  zanjirlarida  qisqa  tutashish  hosil 
bolganda ularda toklaming qiymati o ‘nlab, yuzlab kilovoltamperga 
yetishi  mumkin.  Shuning  uchun  ham  o'chirgichlar  bu  toklam i 
avtomat  ravishda  o'chirganda,  ularning  kontaktlarida  elektr  yoyi 
hosil bo‘ladi,  bu esa elektr tokini o'chirish vaqtini cho‘zadi,  natijada 
o'chirgichning  kontaktlari  kuyib  ketadi.  Shuning  uchun  yuqori 
kuchlanish o'chirgichlarida yoyni tez o‘chirish  kerak.  Elektryoyni 
o ‘chirishning  turli  xil  usullari  bor,  ya'ni  ionlarni  tez  yo'qotish, 
sovitish,  atrofidagi  kenglikning  elektr  chidamliligini  oshirish  va 
boshqalar.
0 ‘chirgichlaming konstruksiyasini yasalganda yoyini o ‘chirish 
asosiy  masala hisoblanadi.
0 ‘c h irg ic h la r  yoyli,  havoli,  avtogazli,  e lek tro m a g n itli, 
vakuumli  boMadi.  0 ‘chirgichlar  maxsus  uzatm alar  yordamida 
m asofadan  boshqariladi  Kam  quvvatli  usk u n alarn i  yuqori 
kuchlanishli  katta  o ‘chirgichlar bilan  boshqarish  foydasiz,  chunki 
ular juda  qimmat  turadi.  Kichkina  korxonalarda,  har xil  idora  va 
o‘quv yurtlarida nagmzka o‘chirgichlari  ishlatiladi.  Bular avtogazli
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lib, qisqa tutatishli toklarni o‘chirishga  m o‘ljallanmagan.  Ulami 
erib  ketadigan  predoxranitil  (saqlagich)lar bilan  birga  o'rnatiladi.
Ajratgichlar
Ajratgichlar elektr zanjirda tok bo‘lmagan vaqtda zanjimi uzish 
uchun  qo'llaniladi.
U lar  bir  qutbli,  ya'ni  bir  fazali  va  uch  fazali  bo‘ladi.  Biroq, 
konstmksiyasi qanday ho'lishidan qat’iy nazar,  ulaming kontaktlari 
(pichoqlari)  qo ‘zg‘a!uvchan  bo ‘lib,  izolyatorlarga  o'rnatiladi. 
Ajratgichlar qo ‘l bilan.  elektrodvigatel va pnevmatik  uzatma bilan 
boshqarishga mo'ljallangan.
Reaktorlar
Hozirgi zamon  kuchli elektrtarmoqlarida qisqa tutashish bo‘l- 
ganda,  elektrodinamika  kuchlar  hosil  bo'ladi,  bunday  kuchlarni 
kamaytirish  uchun  reaktorlar  ulanadi.  Reaktor  induktiv  g'altagi 
bo'lgan  va katta miqdordagi  toklarning o'tishiga mo'Ijallangan.
Zaryadsizlagichlar
Zaryadsizlagichlar  elektr  tarmoqlarda  katta  kuchlanish  hosil 
bo‘lsa,  ya’ni  me'yordan  ortib  ketsa,  izolyatsiyalarga  xavf  tug‘- 
dirmaslik  uchun  ularni  saqlaydi.  Ortib  ketgan  kuchlanish  ener- 
giyasini  ulagich  orqali  yerga  o ‘tkazib  yuboradi.
Har  xil  konstruksiyali  zaryadsizlagichlarning  ishlash  prinsipi 
quyidagicha:  elektr  Jarmoqlarda  har  xil  hodisalar  bo'lganda, 
zaryadsizlagichning  izolyatsiyasi  teshiladi,  keyin  u  qaytadan 
tiklanadi.