Q. M. Murodov, D, Q, Murodova

YuQX sini bajarish texnikasi
Harakatli fazaning harakatlanish tartibiga ko„ra chiziqli va
aylanma YuQX ga bo„linadi. YuQX sining chiziqli varianti yuqorida 
mukammal ko„rib chiqilgan. YuQX sining aylanma variantida namuna 
va 
erituvchi 
plastinkaning 
markaziga 
yuboriladi. 
Aylanma 
xromatogrammaga bajarish texnikasiga ko„ra yaqin radial varianti 
yaqinroq turadi. Bunda namuna aylanma markazidan sal uzoqroq joyga 
tomiziladi. Erituvchi esa aylanma markazidan yuboriladi.
23-rasm. Aylanma (a) va radial usullarda olingan 
xromatogrammalar 
Ikki o„lchamli yupqa qavat xromatografiyasida (IO„YuQX) 
namuna plastinkaning chap qismiga tomiziladi va tajriba birinchi 
erituvchi ishtirokida amalga oshiriladi. Plastinka quritiladi, keyin 
plastinka 90 gradusga burilib, ikkinchi eritmaga botiriladi. 

---

139 
24-rasm. Rangli bo‘yoqlarning ikki o‘lchamli YuQX variantidagi 
analizi 
A – namuna yuborish, B – birinchi erituvchi, V- ikkinchi 
erituvch
i. 
 
Sifat va miqdor analizini o‘tkazish usullari 
Xromatogrammalarning sifat analizi usullari. 
1. Paydo qilish yoki komponentlarning rangli maydonlarini hosil 
qilish usuli. Buning uchun xromatogrammadagi komponentlarning 
rangsiz 
maydonlariga 
ular 
bilan 
rangli 
birikmalar 
beruvchi 
reaktivlarning eritmalari ta‟sir ettiriladi. Hosil qiluvchi reagent 
xromatogrammadagi ajralgan har bir modda bilan rangli dog„lar hosil 
qiladi va ularning ranglariga qarab identifikatsiyalash mumkin bo„ladi. 
Masalan, aminokislotalarni xromatogrammadan topib olish uchun 
ningidrinning atsetondagi eritmasi purkagichdan purkalganda turli 
rangdagi aminokislotalarning dog„lari hosil bo„ladi. Natijada ularni 
qog„ozdan oddiy ko„z bilan identifikatsiya qilish oson bo„ladi. Bunday 
hosil qilingan komponentni xromatogrammadan identifikatsiya qilish 
ikki usul bilan olib borilishi mumkin: 1) xromatogrammadagi 
komponentlarning alohida dog„lari kesilib olinadi va zarur kimyoviy 
yoki fizik kimyoviy usullar bilan miqdoriy jihatdan analiz qilinadi. 2) 
ayrim vaqt hosil qilingan komponentlarning dog„lari to„g„ridan-to„g„ri 
xromatogrammadagi o„rnida kimyoviy yoki fizik-kimyoviy usullar 
yordamida analiz qilinadi. Ikkinchi usul odatda xromatogrammadagi 
dog„larning ranglari har xil bo„lganda qo„llaniladi. Xromatogrammadagi 
komponentlarning rangiga qarab identifikatsiya qilish usulikasi ancha 
oddiy va qulay bo„lishiga qaramasdan rangli dog„lar hosil qiluvchi 

---

140 
xususiy reaktivlar kam bo„lganligi sababli keng ishlatilmasdan ancha 
chegaralangan bo„ladi. 
2) 
kaftlar 
usuli. 
Agar 
xromatogrammadagi 
ajratilgan 
komponentlarni hosil qiluvchi reaktivlar bilan bergan rangli dog„larni 
bir-biridan farqi identifikatsiya qilish uchun yetarli bo„lmasa, unda 
usulini ishlatish maqsadga muvofiqdir. 
Ma‟lumki aniqlanadigan moddalarning 
koeffitsiyentlari doimiy 
sharoitlarda o„zgarmas bo„lib, aralashmada boshqa moddalarning 
bo„lishiga bog„liq emas. Bunga asoslanib xromatogrammadagi start 
chizig„iga namunaning yonida aralashmadan axtarilayotgan va borligi 
taxmin etilayotgan moddaning toza namunasi (standart) qo„yiladi. 
Xromatografik jarayon tamom bo„lgandan keyin hosil qiluvchi reagent 
ta‟sirida namunadagi dog„ bilan standart modda dog„ining 
larini 
solishtirib, taxmin etilgan modda aralshmada bor yoki yo„q ekanligi 
to„g„risida xulosa chiqarish mumkin. Bu usul ancha oddiy va qulay 
bo„lishiga qaramasdan aralashmadagi borligi taxmin etilgan hamma 
moddalarning toza standartlari bo„lmaganligi sababli chegaralandi.
3. 
-koeffitsiyentlarini solishtirish usuli. Bu usulning mohiyati 
shundaki, aniq o„zgarmas sharoitlarda ma‟lum aralashmani va uning 
tarkibida borligi taxmin qilingan komponentlardan tayyorlangan sun‟iy 
aralashmani xromatografik ajratadilar. Ajratish natijasida olingan har 
ikkala 
xromatogrammalardagi 
komponentlarning 
qiymatlari 
o„lchanib, bir-biriga solishtiriladi. Har ikkala xromatogrammadagi 
qiymatlari bir xil bo„lgan komponentlarning bir modda ekanligi ma‟lum 
bo„ladi. Bunday identifikatsiyani bajarish uchun shunday sharoitlarda 
olingan boshqa olimlarning 
natijalaridan ham foydalanish mumkin. 
Bu usulning afzalligi shundaki, kafil sifatida ishlatiladigan toza 
moddalar bo„lmagan taqdirda ko„p moddalarni identifikatsiya qilish 
mumkin. 
4. Fizik-kimyoviy usullar. Xromatogrammada ajratilgan dog„larni 
identifikatsiya qilish uchun kimyoviy usullar bilan birga fizikaviy va 
fizik-kimyoviy usullarni birga qo„shib olib borish yaxshi natija beradi. 

---

141 
Agar xromatogrammadagi dog„larga ultrabinafsha yorug„ligidagi 
lyuminessensiya va radiaktiv izotoplarning nurlari berilsa, yomon rangli
dog„lar va aralashmaning miqdorlari yaxshi identifikatsiyalanadilar. 
Xromatogrammadagi lyuminessensiyalanuvchi moddalarni topish uchun 
E.N.Brumbergning 
past 
bosimli 
simob-kvars 
lampali 
lyuminessensiyalanadigan ekranidan iborat maxsus ultraxemiskopi 
ishlatiladi. 
Radiaktiv 
moddalar 
saqlagan 
xromatogrammani 
identifikatsiya qilish uchun Geyger-Myuller schyotchigi ishlatilishi 
mumkin. 
Xromatografik dog„larni identifikatsiya qilish uchun fizik va fizik-
kimyoviy usullarning qo„llanishi murakkab va qimmatbaho asbob- 
uskunalarni ishlatilishni talab qiladi.