Q. M. Murodov, D, Q, Murodova

Qog‘oz xromatografiyasi 
 
Qog„oz xromatografiyasida olinadigan xromatogrammalar xuddi 
yupqa qavat xromatografiyasidagi kabi bo„ladi. Harakatli suyuq 
fazalarni tutib turuvchilar sifatida qog„ozning maxsus turlari ishlatiladi. 
Qog„oz gidrofil ( suvni o„z g„ovaklarida tutib turuvchi) yoki gidrofob 
(qutbsiz organik ertuvchilar) bo„lishi mumkin. 
Xromatografiyada qo„llaniladigan qog„ozlarga ma‟lum talablar 
qo„yiladi: 
-
kimyoviy toza va neytral bo„lishi kerak; 
-
aniqlanadigan moddalarni yutmasligi kerak; 
-
tolaning tarkibi va tuzilishi bo„yicha bir jinsli bo„lishi 
kerak. 
Qog„oz xromatografiyasida harakatchan va harakatsiz fazalarni 
qattiq tashuvchisi sifatida maxsus 1, 2, 3, 4 qog„ozlar (Volodarskiy 
nomidagi Leningrad qog„oz fabrikasi ishlab chiqaradi) ishlatiladi. 
Xromatografik qog„ozning nomeri oshib borishi bilan, qog„oz 
strukturasining zichligi ham oshib boradi. Xromatografik qog„oz 
zichligining oshib borishi bilan uning yuzasida erituvchining harakati 
pasayib analiz vaqti oshib boradi. Shuning uchun 1,2 qog„ozlar “tez”
va 3 , 4 va boshqalar “sekin” deb ataladi. Xromatografik qog„oz 
kimyoviy toza bir jinsli, neytral bo„lishi kerak. Xromatografik ajratishni 
o„tkazish uchun ayrim hollarda qog„ozni kimyoviy yo„l bilan ishlab 
tozalaydilar. Masalan, sotiladigan xromatografik qog„ozni trilon-B, 8-
oksixinolin, aminosirka kislota va boshqa reaktivlarning eritmalari bilan 
ishlaganda qog„ozdagi ionlarning komplekslari hosil bo„lib, ular 
yuvilganda ketadi. Odatdagi xromatografik qog„ozning g„ovaklari 

---

144 
taxminan 20-22% suv nami bo„lib, analizni o„tkazish jarayonida 
haraksiz fazaning rolini bajaradi. Xromatografik qog„ozni tayyorlash va 
analizni o„tkazish usulikasi quyidagilardan iborat: 
Toza xromatografik qog„oz ma‟lum o„lchovlarda (xromatografik 
kameraning kattaligi va maqsadga muvofiq) kesiladi va uning bir 
chetiga (3-5 sm start nuqtasiga ) mikropipetka yordamida namunani 
(0.001-0.1 mg) eritmasi quyiladi. Namuna qurigandan keyin qog„ozni 
xromatografik kameradagi erituvchiga namuna saqlagan uchini 1-2 sm 
botirib vertikal joylashtiriladi. Kamerani havosi erituvchining bug„i 
bilan to„yinishini ta‟minlash uchun, mahkam yopiladi. Agar erituvchi 
saqlagan idishcha kameraning pastki qismida joylashgan bo„lib, 
harakatchan faza qog„oz orqali pastdan yuqoriga qarab ajratiladigan 
moddalarni siljitib harakat qilsa, bunday xromatografiya yuqoriga 
yo„naladigan deb ataladi. 
Aksincha, agar erituvchi maxsus idishchaga solinib, kameraning 
yuqori qismida joylashtirilgan bo„lib, ajralish yuqoridan pastga qarab 
borsa, bunday xromatografiya pastga yo„naladigan xromatografiya deb 
ataladi.
25-rasm. Pastga yo‘naladigan xromatografiya 
 

---

145 
Xromatografik kamerada ajratiladigan moddalar harakatsiz va 
harakatchan fazalar oralarida taqsimlanish koeffitsiyentlari 
-ga 
muvofiq qayta taqsimlanadilar va qog„oz bo„ylab turli xil tezlik bilan 
siljish natijasida bir-birlaridan ajraladilar. Qog„oz xromatografiyasida 
taqsimlanish koeffitsiyenti 
o„rnida zonaning siljishi 
ishlatiladi. 
x moddasi dog„i maydonining siljishi erituvchining oldingi 
oqimining siljishi masofalari nisbatlariga baravardir. 
Bunda 
va 
koeffitsiyentlari o„zaro bog„liqliqlarini hisobga 
olib, quyidagi tenglamani yozish mumkin: 
Tajriba sharoitlari o„zgarmas bo„lganda 
qiymatlari har modda uchun 
doimiy son bo„lib, u asosan xromatografik zonalarni identifikatsiya 
qilishda 
ishlatiladi. 
Adabiyotda 
har 
xil 
erituvchilarda 
ayrim 
aminokislotalar, kation va anionlarning 
qiymatlari keltirilgan.