Punktuatsiya va uning prinsiplari. Tinish belgilarining tasnifi

Tinish belgilarining vazifasiga ko‘ra tasnifi.
Tinish belgilari, o‘z vazifasiga ko‘ra, uch guruhga bo‘linadi:

1. 
   Chegaralovchi tinish belgilari. Bular yozma matndagi ayrim qismlarning leksik-semantik farqlanishi va ajralishini, grammatik-uslubiy chegaralanishini ularning boshlanish va tugallanish nuqtasini hamda o‘rinlashuv doirasini ko‘rsatadi. Bunga qo‘shtirnoq, qavs (qo‘sh qavs) kabi tinish belgilari kiradi.
   
2. 
   Ayiruvchi tinish belgilari. Bular yozma matnlarni yoki ularning qismlarini bir-biridan ajratish va muayyan qismning tugallanishini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: bunday ajratish logik-grammatik jihatdan bo‘ladi. Bularga nuqta, so‘roq, undov, nuqtali vergul kiradi.
   
3. 
   Murakkab vazifali tinish belgilari. Bular yozma matn qismlarini o‘rni bilan ham ajratish, ham chegaralash, ba’zan ham biriktirish vazifalarini bajaradi.
   

a) “ajratish + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (ikki nuqta); b) “ajratish + chegaralash + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (vergul, tire); d) fikrning bo‘linishi, qisqarishni va turli emotsiyalarni bildiruvchilar (ko‘p nuqta) .
“O‘zbek tili va adabiyoti” jumalida tilshunos olimlar prof. N.Mahmudov, katta ilmiy xodimlar A.Madvaliyev, N.Mahkamov tomonidan chiqarilgan “O‘zbek tili punktuatsiyasining asosiy qoidalari”da tinish belgilari 2 turga ajratilgan holda yoritiladi:

1. 
   Tinish belgilarining gap oxirida qo‘llanilishi bo‘limida nuqta, so‘roq, undov va ko‘p nuqta belgilarining qo‘llanish holatlari misollar asosida izohlanadi.
   
2. 
   Tinish belgilarining gap ichida qo‘llanilishi bo‘limida esa vergul, nuqtali vergul, tire, ikki nuqta, qavs, qo‘shtirnoq kabi belgilarning ishlatilish holatlariga to‘xtalinadi.
   

1^Bu haqda qar.: Tog‘ayev T. Ashurali Zohiriy va uning tilshunoslik merosi: Filol. fan. nom. ... diss. - Toshkent, 2005, 46-b.

2^Fitrat A. Tanlangan asarlar. IV jild. - Toshkent: Ma’naviyat, 2006, 177-b.

3^Nurmonov A., Sobirov A., Qosimova A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. - Toshkent: Ilm ziyo, 2015, 95-120-betlar.

4^Tinish belgilari haqidagi ma’lumotlarning berilishida N.Mahmudov, A.Madvaliyev, N.Mahkamovlarning “Punktuatsiya - fikrni yozma mukammal ifodalash vositasi” maqolasiga asoslanildi. Qarang: Mahmudov N., Madvaliyev A., Mahkamov N. Punktuatsiya - fikrni yozma mukammal ifodalash vositasi // O‘zbek tili va adabiyoti. 2015, №1, 57-79 betlar.