Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

2 – савол баёни: Истиқлол йилларида мамлакатимиз банк тизимида амалга оширилган ислоҳотлар натижасида аҳоли ишончини қозонадиган ва ишбилармонлар ҳамда тадбиркорларнинг кенг қатлами манфаатларини ҳимоя қиладиган, уларга кенг қамровли молиявий хизматларни кўрсата оладиган универсал тижорат банклари тизими тўлиқ шаклланди. Натижада бугун юртимизда фаолият кўрсатаётган тижорат банклари саноат корхоналари, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ҳамда фермер хўжаликларининг ишончли ҳамкорига айланди.
Банкларнинг қуйидаги асосий турларини ажратиб кўрсатиш керак: эмитент банклар, тижорат банклари (ихтисослашган банклар, бухгалтерия ва депозит банклар, омонат кассалари, ипотека банклари, кооператив банклар, муниципал банклар). Кўпгина мамлакатларда эмитент банк бу мамлакатнинг марказий банки ҳисобланади.
Турли ривожланган мамлакатларда тижорат банклари гуруҳига турли хил тузилмалар ва мулкчилик нисбати турлича бўлган бир қатор институтлар киради. “Тижорат банклари” тушунчаси турли мамлакатларда бир хил изоҳланмайди. Банкларнинг Марказий банклардан асосий фарқи бу банкноталарни чиқариш ҳуқуқидир. Тижорат банклари орасида икки хил: универсал ва махсус банклар мавжуд.
Универсал банклар Банк операцияларининг барча ёки деярли барча турларини бажариш: қисқа ва узоқ муддатли кредитлар бериш; қимматли қоғозлар билан операциялар, барча турдаги омонатларни қабул қилиш, барча турдаги хизматларни тақдим етиш ва ҳ.к.
Махсус банк аксинча, у банк операцияларининг бир ёки бир нечта турига ихтисослашган. Баъзи мамлакатларда банк қонунчилиги банкларга кенг кўламли операцияларни амалга оширишни тақиқлайди ёки шунчаки тақиқлайди. Шунга қарамай, банкларнинг маълум бир махсус операциялардан олган фойдаси шунчалик катта бўлиши мумкинки, бошқа соҳалардаги фаолият ихтиёрий ҳолга келади.
Бирор бир мамлакатнинг кредит тизимида банкларнинг бир турига эгалик қилиш тенденция сифатида тушунилиши керак. Масалан, универсал банклар томонидан бошқариладиган алоҳида мамлакатларда кўплаб махсус банклар мавжуд. Ва аксинча, махсус банкларнинг устунлиги бўлган мамлакатларда, айниқса сўнгги йилларда, универсализация тенденцияси кучайиб бормоқда. Бу айрим мамлакатларда банк қонунчилигини либераллаштириш натижасида ҳам, банкларнинг амалдаги қонунларни бузганлиги натижасида рўй беради. Бунга йирик банклар таркибига кирувчи ва уларнинг банк операциялари кўламини кенгайтирадиган мустақил махсус банкларни ташкил этиш амалиёти мисол бўла олади. Банкларнинг ихтисослашуви принципи устунлик қиладиган давлатлар қаторига Буюк Британия, Франция, АҚШ, Италия ва Япония заҳираси киради. Универсализация тамойили Швейцария, Германия ва Австрияда устунлик қилади. Бироқ, кўплаб ривожланган мамлакатларда статистика томонидан акс эттирилган икки турдаги банклар ўртасидаги фарқлар тобора ноаниқ ва зиддиятли бўлиб бормоқда, чунки ҳатто статистика маълумотларига кўра махсус банклар устунлик қиладиган мамлакатларда, аслида уларнинг аксарияти универсал бўлиб қолган. Ҳукумат томонидан универсализация йўлида қўйилган ҳар қандай тўсиқларда бўшлиқлар мавжуд. АҚШда ҳам шундай банк холдинглари.
Масалан, Гонконгдаги банк тизими уч хил банк муассасаларидан иборат учта даражага эга, хусусан: лицензияланган банклар, чекланган лицензияли банклар ва омонатларни оладиган компания жамоатчилик ҳиссасини қабул қилишга ваколатли бўлганлар.
Банк депозитларини ечиб олишнинг учинчи тури турли хил чекловлар билан ишлайди. Фақат лицензияланган банклар ва чекланган лицензияли банклар деб аташ мумкин.
Мамлакатимиз тижорат банкларининг кичик турлари:
• инвестиция - бу инвестицияларни жалб қиладиган ва уларни қимматли қоғозларга инвестиция қиладиган ташкилотлар;
• универсал - барча банк хизматларини бирлаштириш;
• ихтисослашган - фаолиятнинг бир тури билан шуғулланадиган, масалан, кредит бериш;
• тежаш - харидорлар пулларини сақлаш.
Банк тизимини баҳолаш мезонларига қараб, тўла ёки қисман банк операцияларини амалга оширувчи доимий ривожланаётган ва ўзаро таъсир қилувчи молия-кредит ташкилотларининг бирлиги сифатида қуйидагича таснифлаш мумкин:
- мулкчилик шакли давлат, акциядорлик, кооператив ва аралаш банклар мавжуд. Баъзи мамлакатларда марказий банкнинг капитали тўлиқ давлатга тегишли (Россия, Франция), баъзида давлат қарийб 50 фоизига эгалик қилади (Япония, Швейцария);
- ҳуқуқий шакл банклар очиқ ва ёпиқ акциядорлик жамиятлари ва маъсулияти чекланган жамиятларга бўлинади;
- функционал мақсад - депозит банкларини чиқариш (муомалага киритиш) - аҳолидан омонатлар қабул қилиш уларнинг асосий фаолиятидир; қонун билан рухсат берилган барча операцияларни амалга оширувчи тижорат банклари;
- операцияларнинг табиати банклар универсал ва ихтисослаштирилганларга бўлинади. Агар универсал банклар Европага кўпроқ характерли бўлса (хавфларни пасайтириш), унда АҚШ учун улар ихтисослашган, чунки ихтисослашув мижозларга хизмат кўрсатиш даражасини оширади, банк операциялари нархини пасайтиради;
- филиаллар сони - филиалсиз ва кўп тармоқли;
- хизмат кўрсатиш соҳаси - минтақавий, минтақалараро, миллий, халқаро; минтақавий банкларга муниципал банклар,
- фаолият доираси - кичик, ўрта, йирик, консорциумлар, банклараро бирлашмалар.
Махсус мақсадли банклар ижро этувчи ҳокимият органлари кўрсатмаларига биноан операцияларни амалга оширадиган ваколатли банклар ва давлат дастурларини молиялаштириш. Банк тизимининг элементлари ҳам ўз ичига олади банк инфратузилмаси - банкларга ахборот, услубий, илмий, кадрлар, алоқа хизматларини кўрсатадиган корхона ва хизматлар.
Тижорат банклари уч турга бўлинади:
• инвестиция банклари (инвестициялар, қимматли қоғозлар);
• омонат кассалари (омонатлар, омонатлар);
• универсал (банк фаолиятининг барча турлари).
Мулк шаклига кўра банкларнинг қуйидаги турлари бор: давлат банки, давлат иштирокидаги аралаш банк, давлатлараро банк, халқаро банк, чет эл сармояси иштирокидаги банк, акциядорлик банк, банкирлар уйи, кооператив банк, маҳаллий ўз-ўзини бошқариш банки, коммунал банк, хусусий банк ва бошқалар.
Тижорат банки ўз навбатида универсал ва ихтисослашган банкларга бўлинади. Ихтисослашган банк инвестиция банки, жамғарма (омонат) банки, махсус банк, кооператив банк ва бошқалардан иборат. Тижорат банки универсал банк бўлиб жисмоний ва юридик шахсларга хилма-хил банк хизматлари кўрсатади (депозитларни жалб этиш, вексел ҳисоби, кредит бериш, қимматбаҳо қоғозларни сотиш ва сотиб олиш). Бу банк банк ва кредит тизимининг ўзагини ташкил этади. Универсал банк ҳамма турдаги асосий банк ҳаракатларини амалга оширади. Ихтисослашган банк бирон-бир фаолиятга, соҳага ва тармоққа хизмат кўрсатади.
Инвестиция банки, асосан, эмиссия таъсисчилик операциялари билан шуғулланади ва қимматбаҳо қоғозлар савдосини ўтказади. Махсус банк муайян мижозлар гуруҳига хизмат кўрсатади ёки айрим соҳаларда ихтисослашади (жамғарма, савдо, ташқи савдо, ипотека ва бошқалар). Кооператив банк товар ишлаб чиқарувчилар томонидан пай асосида барпо этилади, таъсисчиларнинг кредит ва банк хизматларига бўлган эҳтиёжларини қондиради. Тармоқ ва ҳудудий принциплар бўйича ташкил топади, тижорат банкининг бир кўриниши ҳисобланади.
Инвестиция банклари турли хил акцияларни сотиб олиш мақсадида яратилган. Банк ресурслари уларнинг акцияларини сотиш йўли билан шаклланади, бундай банклар депозит операцияларини ўтказмайдилар ва аҳолига қарз бермайдилар. Аммо улар саноат ва бошқа корхоналарнинг асосий капиталга бўлган талабини қондиришга ёрдам беради. Уларнинг роли саноат компаниялари облигациялари ва акцияларини чиқаришда.
Инновацион банк инвестиция сиёсатига ихтисослашган, корхоналарга ускуналарни янгилаш учун кредитлар беради ва илмий-техник дастурларни молиялаштиради.
Бундай банкнинг ресурслари акцияларни чиқариш, мижозларнинг депозитлари ва депозитларини жалб қилиш йўли билан шаклланади. Худди шу маблағ кейинчалик қарз бериш учун ишлатилиши мумкин. Одатда бу ўрта ва узоқ муддатли кредитлардир.
Ипотека банклари. Бу ерда ҳар бир киши тайёр кўчмас мулк сотиб олиш, янги бинода квартира учун кредит олиш, турар-жой биноси қуриш ёки кредит олишлари мумкин.
Одатда бундай кредитлар учун фоиз ставкалари анча юқори бўлиб, банк мижозлари банк талабларига мувофиқлиги учун қатъий баҳоланади ва синовдан ўтказилади. Кўчмас мулк билан операциялар жуда хавфли.
Агар керак бўлса, бундай ташкилотлар ипотека облигацияларини чиқариши мумкин. Ушбу ташкилотлар бир неча турга эга:
• ер. Шу тарзда сиз мавжуд бўлган ер участкасини гаровга қўйиб, кредит олишингиз мумкин;
• мелиорация;
• коммунал хизматлар, шаҳардаги кўчмас мулк гарови билан кредит бериш.
Барча валюта операцияларининг асосий қисми айнан тижорат банкларига тўғри келади. Улар нафақат аҳолининг кредитга бўлган эҳтиёжини қондирибгина қолмай, балки ўз ҳисобидан спекуляция қилишади. Ушбу бозорда барча операциялар кенг миқёсда амалга оширилади.
Бугунги кунда замонавий иқтисодиётда тижорат банклари фаолияти универсал хусусиятга асосланган. Швейцариялик олим ва банкир Ханс-Ульрих Дериг ўзининг “Универсал банк – келажак банки” деб номланган асарида банклар томонидан кўрсатилаётган хизматлар универсаллиги муҳим аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаб ўтади. Агар, келажакда кичик ёки ўрта банклар рақобат муҳити шароитида ихтисослашган тизимга ўтадиган бўлса, унда мазкур назария хусусидаги қарашлар кўлами янада кенгаяди. Умуман олганда, тижорат банклари ресурс базаси ва унинг мустаҳкамлигини таъминлаш назариясининг асосий тамойиллари ва критериялари умумий ёндашувларга асосланганлигини таъкидлашимиз мумкин.
Универсал Банк – бу банк фаолиятининг ҳар хил турларини бирлаштирган кредит муассасаси. Қоидага кўра, бундай банклар нафақат ҳисоб-китоб ва кредит операцияларини амалга оширадилар, балки инвестиция ва бошқа хизматларни ҳам тақдим этадилар.
Дунёнинг аксарият мамлакатларида энг йирик банклар универсал ҳисобланади. Кўп йиллар давомида Америка Қўшма Штатлари бундан мустасно бўлган, бу ерда Буюк депрессия давридан 1999 йилгача банкларнинг инвестицион фаолияти бошқа банк операцияларига мос келмаган. Хатарларни диверсификация қилиш даражаси юқори бўлганлиги сабабли универсал банклар ихтисослашган банкларга қараганда барқарорроқ ҳисобланади.
Миллий иқтисодиётни жонланиши доирасида ҳамда экспортни рағбатлантириш учун узоқ муддатга кредит бериш бўйича шахсий молиявий муассасалар ва ихтисослашган кредит банклари тузила бошлаган.
Германия давлатида амал қилаётган универсал тижорат банклари билан ёнма-ён бир қаторда ихтисослашган банклар ҳам мавжуд. Фақатгина маълум соҳаларда фаолият юритадиган ихтисослашган банклар ҳам мавжуд. Буларнинг таркибига ипотека банклари ва махсус вазифни бошқа кредит муассасалари киришади ва улар реал қимматликлар кафиллигида кредит беришади.
Ихтисослашган банклар асосан бир-икки турдаги хизматларни ўзларининг кўпчилик мижозларига кўрсатишади (мисол учун, биржа, кооператив, коммунал ва ипотека банклари сингари). Инвестиция ва инновация банклари пул маблағларини узоқ муддатга йиғиш билан шуғулланишади. Бунинг учун улар облигация чиқариши ва узоқ муддатли ссудалар бериши мумкин. Инвестицион банклар одатга кўра саноат компанияларига хизмат кўрсатиши ва эмиссион-таъсис фаолиятига иштирок этиши мумкин. Кўпгина мамлакатларда инвестицион банкларга омонатларни қабул қилиш умуман тақиқланган. Улар ўзларини пассивларини ўзининг шахсий эмиссион фаолияти (яъни, қимматли қоғозлар чиқариб) ва банклараро кредитлари ҳисобидан шакллантирадилар. Улар учинчи шахсни қимматли қоғозларини дастлабки ва иккиламчи бозорда ташкил қилувчи сифатида, фонд операцияларини амалга оширишда эмиссия кафолати, воситачи ва кредитор сифатида рол ўйнайди.
Ҳисоб ва депозит банклари вақтинча бўш пул маблағларини жалб қилиб ва жойлаштириб, қисқа муддатли кредит операцияларини амалга оширадилар. Депозит ва ҳисоб банклари фаолияти ўртасида қатъий чегара ҳақиқатда мавжуд эмас. Мисол учун, Францияда ҳисобдаги уйлар депозит банкларнинг бирдан бир кўриниши ҳисобланади.
Жамғарма (ссуда – жамғарма, ўзаро жамғарма) банклар одатда, кўпчилиги муддатли ҳисобларни очишади ва уларни ҳар хил ишлатиш тартиби билан кичик омонатларни маълум муддатга жалб қилади. Жамғарманинг аниқ муддати кўрсатилиб, у муддат келгунга қадар даромадни олмаслик шарти билан, ҳисоблар универсал ишлайдиган ҳам бўлиши мумкин. Бу банкларни асосий актив операциялари бўлиб, ипотека кредитлари, қимматли қоғозлар ва аҳолини кредитлаш ҳисобланади. Ипотека банклари Кўчмас мулк кафиллиги остида узоқ муддатга маблағларни жалб қилади ва жойлаштиради. Бу банкларни маблағ жалб қилишини асосий манбаи бўлиб ипотека облигацияларини чиқариш ҳисобланади.
Биржа ва суғурта банкларини тузилиши Россия давлатида – биржа ва суғурта иши ўта шиддат билан ривожланиши билан боғлиқдир. Ушбу банклар фақатгина биржа ва суғурта тизимига хизмат кўрсатишади.
Коммунал (муниципиал) банклар маҳаллий хўжаликларни ривожлантириш ва уларга кредит – молия хизматларини кўрсатиш мақсадида тузилади. Бунақанги банкларни таъсисчилари ва иштирокчилари бўлиб, маҳаллий ҳукумат органлари, ижтимоий ташкилотлар, суғурта жамиятлари ва банклар бўлиши мумкин, яъни қайсики маҳаллий инфратузилмани ривожланиши билан манфаатдор бўлган ташкилотлар. Бу банкларнинг асосий фаолияти – коммунал хўжалик, қурилиш ва маҳаллий корхоналар ва ташкилотларни кредитлашдан иборатдир.
Ихтисослашган банк, омонат кассасидан ташқари агар унинг активларининг 50 фоиздан кўпроғи ипотека, инвестиция ва клиринг фаолияти билан боғлиқ бўлган активлар бўлса, ихтисослашган банк мақомига ега бўлган банк:
1. инвестиция банки учун бу хусусий инвесторларнинг маблағлари ҳисобидан амалга ошириладиган қимматли қоғозларни чиқариш ва жойлаштириш;
2. ипотека банки учун - ер ёки кўчмас мулк гаровига қўйилган активлар
3. ҳисоб-китоб (клиринг) банки учун - клиринг ҳисоб рақамларига жойлаштирилган активлар.
Универсал, ихтисослашган банклар қонунчилик ва бозорни чеклаш доирасида банк хизматларининг барча турларини амалга оширишлари мумкин. Тор мақсадли банкларни таснифлаш турлари:
• хизмат кўрсатиш дастурларида функционал ихтисослашув;
• иқтисодиётнинг саноат секторига еътибор қаратиш;
• мижозларнинг маълум доираси билан ишлаш;
• ҳудудий бўлиниш
Барча тафовутларга қарамай, тижорат банклари бир хил даражада қонун ва тартибга солувчининг талабларига бўйсунадилар. Банк бозорининг тузилиши муомаладаги пул массаси сонига таъсир қилади, молия институтларининг шакли бозор субектларини кузатув тезлигига таъсир қилади.
Кредит тизимининг ихтисослашган банклари: вазифалари
Кредит тизимининг ихтисослашган банклари молиявий агентлар ролида минимал тақсимлаш харажатлари билан маблағларни қайта тақсимлайдилар.
Оддий банк бўлмаган кредит ташкилотлари олинган маблағларни бошқарувчиси сифатида иштирок етадилар ва банклар ҳисобварақ егаси кафолати бўйича ҳисоб-китоб ва тўловларни амалга ошириб, ҳисоб-китоб ва тўлов операцияларини амалга оширадилар.
Кредит ташкилотлари ва муносабатлар йиғиндисига ёрдамчи ташкилотлар - банкларнинг рейтинг ва аудиторлик компаниялари, кредит бюролари ва бошқалар каби инфратузилма характеридаги елементлар жалб қилинади.
Битта ёки бир нечта банк операцияларини амалга оширишга ихтисослашган ёки жисмоний шахслардан уй-жой қурилишига узоқ муддатли кредит бериш учун маблаг ъжалб қиладиган ихтисослашган ва ваколатли банклар учун таваккалчилик концентрацияси муносабати билан иқтисодий стандартларнинг махсус (оширилган) қийматлари белгиланади.
Юқори стандартларни белгилашнинг мақсади универсал банкларга нисбатан тартибга солиш капиталининг етарлилик даражаси, ликвидлилигини таъминлаш ва банкларнинг ўз кредиторларига ортиқча хатарларни беришининг олдини олишдир.
Хулоса қилиб айтганда, тижорат банкларининг хизматлари тобора кенгайиб, сифати яхшиланиб бормоқда, улар орасида янги истиқболли мижозларни жалб қилиш учун рақобат сезиларли даражада кучайди. Банклар томонидан кенг кўламли хизматлар кўрсатилиши, банкнинг мижоз учун ишлаши бугунги кун талабидир.