Пул, кредит ва банклар дарслик

12 – БОБ
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ




12.1. Тижорат банклари ва уларнинг ташкил топиши

Тижорат банклари мамлакат банк тизимининг иккинчи бўғинидаги молиявий муассаса ҳисобланади. Қонунчилик ҳужжатлари ва иқтисодий адабиётларда тижорат банклари жамиятдаги вақтинчалик бўш пул маблағларини жалб қилиб, ушбу маблағларни тегишли шартлар (тўловлилик, қайтаришлик, муддатлилик, таъминланганлик, мақсадлилик) асосида иқтисодиётнинг турли тармоқларига жойлаштирадиган, шунингдек жисмоний ва юридик шахсларга тўлов ҳисоб – китобларни амалга ошириш бўйича хизмат кўрсатадиган тижорат ташкилотлари сифатида таснифланади.

Замонавий шароитда тижорат банкларининг жисмоний ва юридик шахсларга кўрсатадиган воситачилик операциялари ва хизмат турлари ортиб бормоқда. Тижорат банкларининг ушбу муносабатлари тижорат асосида ташкил этилади. Бундан кўриниб турибдики, тижорат банкларининг фаолияти тижоратга асосланган бўлиб, уларнинг асосий фаолияти юқори даражада фойда олишга йўналтирилади. Бироқ, тижорат банклари ишлаб чиқариш корхоналаридан фарқли ўлароқ, ўз фойдасини қўшимча қиймат ишлаб чиқариш ҳисобидан эмас балки, корхона, ташкилотлар ва аҳоли ихтиёридаги вақтинчалик бўш пул маблағларини тегишли шартлар асосида жалб қилиб, ушбу маблағларга эҳтиёжи мавжуд бўлган шахсларга тижорат йўсинда бериш орқали фойдасини шакллантирадиган ўзига хос молиявий муассаса ҳисобланади.
Ўзбекистонда тижорат банкларининг ташкил этилиши бевосита мустақиллик йилларига тўғри келади. Мамлакатимиз мустақилликка эришгунга қадар “банк тизимини фақатгина бир неча банклар, яъни СССР Давлат банки, Ташқи иқтисодий фаолият банки, Қурилиш банки ва Давлат меҳнат омонат жамғармалари кассалари мавжуд бўлиб, иттифоқдош республикаларда ушбу банкларнинг республика, вилоят идоралари ва туман бўлимлари фаолият кўрсатар эди⁶⁶”.
Ўзбекистонда дастлабки тижорат банкларини ташкил этилишининг ҳуқуқий асоси бўлиб 1991 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонуни хизмат қилди.
Албатта, мамлакатимизда бозор муносабатларининг такомиллашуви ва иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлашуви натижасида тижорат банклари мақоми, капитали ва фаолиятига қўйилган талаблар доимий равишда ўзгариб бормоқда. Буларнинг натижаси ўлароқ, Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонунининг янги таҳрирдаги матни 1996 йил 25 апрелда қабул қилинди. Мазкур қонун мамлакатимиз банк тизими, хусусан тижорат банкларини ташкил топиши ва ривожланишига мустаҳкам ҳуқуқий база бўлиб хизмат қилмоқда.
Ўзбекистонда ташкил этилган дастлабки тижорат банки Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки ҳисобланади. Кейинчалик, “1994 – 1995 йилларда ихтисослаштирилган “Асака” банк (автомобил саноатини қўллаб қувватлаш учун), “Ғаллабанк” (ғалла етиштиришни молиялаштириш учун), “Пахтабанк” (қишлоқ хўжалиги корхоналарини қўллаб – қувватлаш учун) якка хўжаликларни қўллаб – қувватлаш учун “Тадбиркор” тижорат банки ташкил этилди”⁶⁷.
Ўзбекистонда тижорат банклари фаолиятига лицензия бериш, уларнинг фаолиятини назорат қилиш ва тўхтатиш Марказий банк зиммасига юклатилган бўлиб, тижорат банкларини ташкил этишда асосий омиллардан бири уларнинг устав капиталига қўйилган талаб ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, мамлакатимиз тижорат банклари капиталининг минимал миқдорига қўйилган талаб доимий равишда ошиб бормоқда. Қуйидаги жадвалда бу ҳақда маълумотлар келтирилган.