Пул-кредит сиёсати ва уни белгилаб берувчи омиллар

I боб бўйича хулосалар
Пул-кредит сиёсати - бу давлатнинг пул-кредит сиёсати бўлиб, пул муомаласини тартиблаш, товар ва пул массаси ўртасидаги мувозанатни таъминлаш, иқтисодиётдаги пул окимларини бошқариб туриш сиёсати хисобланади. Унинг мақсади нархларни ва шунга кўра миллий пул бирлиги харид қурбини, унинг валюта курсини барқарорлаштириш, охир-окибатда пулга талаб билан унинг таклифини мувозанатлаштиришдан иборат бўлади.
Пул-кредит сиёсатининг ягона мақсадли мўлжали сифатида инфляцияни тўлақонли таргетлаш, умуман пул-кредит сиёсатини такомиллаштиришда бугунги кунда Марказий банк олдида турган муаммолар ва уларнинг ечимларини топиш макроиқтисодий барқарорлик ва изчил иқтисодий ўсишни таъминлаш нуқтайи назардан муҳим аҳамият касб этмоқда.
Айниқса, юқорида биз кенг кўриб ва ўрганиб чиққан, пул-кредит сиёсатининг билвосита инструментларидан бири ҳисобланган, пул массасини тартибга солиш ва унга нисбатан талаб ва таклифнинг мувозанатлашиш ҳолатига кучли ва самарали таъсир кўрсатувчи мажбурий заҳиралар сиёсати асослари ва амалиётини тадқиқ ва таҳлил этиш ҳар доим ҳам далзарб ҳисобланади.

II боб. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ПУЛ-КРЕДИТ СИЁСАТИНИ АМАЛГА ОШИРИШ ВОСИТАЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ АМАЛИЁТИ ТАҲЛИЛИ

2.1. Пул-кредит сиёсатини амалга оширишнинг асосий воситалари ва унинг иқтисодий жараёнларга таъсири механизми

Ўзбекистон Республикасида пул-кредит соҳасини бевосита ва билвосита тартибга солиш усулларидан фойдаланилади. Бевосита усулларга марказий банкнинг пул таклифи ва молия бозоридаги баҳоларга таълуқли директивалари кўринишидаги маъмурий чоралар киради. Бу чоралар марказий банк томонидан баҳолар ва депозитлар ҳамда кредитларнинг максимал ҳажми устидан назорат қилиниши нуқтаи назаридан ( айниқса инқироз шароитида) жуда тез самара беради.
Аммо, вақт ўтиши билан бевосита таъсир усуллари хўжалик юритувчи субъектлар нуқтаи назарига кўра улар фаолиятига салбий таъсир кўрсатгани учун молиявий ресурсларни чет элга ёки “хуфя иқтисодиёт”га оқиб кетишига олиб келиши мумкин. Таббийки, тартибга солишнинг билвосита усулларини қўллаш пул бозорининг ривожланиши даражаси билан боғлиқ.
Пул-кредит соҳасини тартибга солиш усулларини бевосита ва билвосита усулларга бўлиниши билан бирга, монетар сиёсатни амалага оширишнинг умумий ва селектив усуллари ҳам ўзаро фарқланади.
Умумий усуллар асосан билвосита усуллар бўлиб пул бозорига умумий таъсир кўрсатади.
Селектив усуллар кредитнинг аниқ бир турини тартибга солади ва асосан директив характерга эга. Уларни қўллаш айрим банклар томонидан кредит беришни чеклаш, айрим турдаги кредитлар миқдорини лимитлаш, баъзи тижорат банкларини имтиёзли шартларда қайта молиялаш каби хусусий вазифаларни ҳал этиш билан боғлиқ.
Пул-кредит сиёсати амалга оширишнинг пировард мақсадлари иқтисодий ўсиш, тўлиқ бандликни, баҳоларнинг ҳамда тўлов балансининг барқарорлигини таъминлашдан иборат.
Таъкидланган мақсадларга эришиш учун миллий валютани муомаладаги пул массаси, фоиз ставкаси ва миллий валюта алмашинув курсининг оптимал катталикларини таъминлаб туриш зарур бўлишини диссертациямизнинг 2.1.-саволида таъкидлаб ўтдик. Бу вазифаларни амалга ошириш учун Марказий банк пул-кредит сиёсати воситаларидан фойдаланиади.
Пул-кредит сиёсатининг учта асосий воситаси ажратиб кўрсатилади:
1. Ҳисоб ставкаси;
2. Мажбурий захиралар нормаси;
3. Очиқ бозордаги операциялар.
Марказий банк улар ёрдамида пул ёки асосан банк депозитлари кўринишидаги пул массасига ёки фоиз ставкасига таъсир ўтказади, таклифини ўзгартиради ва шулар орқали пул-кредит муомаласини тартибга солиб туради.
Иқтисодиётнинг умумий ҳолати кўп жиҳатдан пул-кредит соҳаси ҳолатигша боғлиқ. Унинг базасини институтлар сони ва, кредит ресурслари ва операциялари ҳажмига кўра банклар, банк бўлимлар ва бошқа кредит муассасалари ташкил қилади.
Очиқ бозордаги операциялар – Марказий банк томонидан давлат облигацияларини (қимматли қоғозларни) тижорат банклари ва аҳолидан сотиб олиш ва уларга сотиш бўйича операциялардир. “Марказий банк тижорат банкидан қимматли қоғозларни сотиб олар экан, бу банкнинг заҳира счётидаги суммани кўпайтиради. Ўз навбатида банк тизимига қўшимча ”юқори қувватли пуллар” келиб тушади. Ва пул массасининг мультипликатив кўпайиши жараёни бошланади. Кенгайиш кўлами пул массасининг ортиқча ўсган қисми қандай пропорцияда нақд пул ва депозитларга тақсимланишига боғлиқ. Маблағлар нақд пулга қанча кетса, пул экспанцияси масштаби шунча кичик бўлади”²².
Марказий банк тижорат банклари ва аҳолига облигацияларни сотиш билан захираларни ҳамда тижорат банкларининг кредит бериш қобилиятини кенгайтиради. Бу ҳолда пул таклифи қисқаради.
Ҳозирда ҳамма мамлакатларда пул миқдорини тартибга солишда очиқ бозордаги операцияларни, яъни давлат қимматли қоғозларини таклиф қилиш усулидан кенг фойдаланилмоқда. Ушбу операцияларни Марказий банк асосан нуфузи катта банклар гуруҳи билан биргаликда амалга оширади.
Пул бозорида муомалада пул миқдори ортиқчалиги мавжуд деб фараз қиламиз. Табиийки, Марказий банк ортиқча пул массасини камайтиришга ҳаракат қилади. Бунинг учун, ўзида мавжуд бўлган ўзининг қимматли қоғозларини у очиқ бозорда аҳоли ва банкларга таклиф этади, улар эса уни харид қила бошлайдилар. Давлат қимматли қоғозларини (сотиш ёки харид қилиш йўли билан) таклифи ошиб борган сари, унга бўлган баҳо пасаяди, ўз навбатида, унга бўлган фоиз (яъни, қимматли қоғозларни сотиб олганларга фоиз шаклида тўланадиган ҳақ) ошади, бу эса унга бўлган талабни оширади.
Банклар ва аҳоли қимматли қоғозларни кўпроқ харид қила бошлайди, пировард натижада банкларнинг захиралари қисқаради, ўз навбатида, бу ҳол пул таклифининг банк мультипликаторига тенг нисбатда қисқаришига, шунингдек, банк захираси ва пул таклифининг ортишига олиб келади.
Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ҳам пул-кредит сиёсатини юритишда бу воситанинг ролини кескин оширишни мақсад қилиб олган.
Пул - кредит сиёсатини амалга оширишнинг муҳим воситалардан бири – бу, ҳисоб ставкаси сиёсатидир. Ҳисоб ставкаси ёки қайта молиялаш ставкаси деб Марказий банк томонидан тижорат банкларига бериладиган ссуданинг фоиз ставкаси тушунилади. Бу ссудаларни тижорат банклари айрим кўзда тутилмаган зарурат туғилганда ва молиявий аҳволи мустаҳкам бўлган ҳоллардагина оладилар. Ҳисоб ставкасининг пасайиши билан тижорат банкларида Марказий банкдан қўшимча захираларни олиш имкониятлари кенгаяди. Ўз навбатида, бу тижорат банкларининг заҳиралардан янги кредитлар бериш билан пул таклифини кўпайтиради. Яна шундай ҳоллар мавжудки, Марказий банк ҳисоб ставкасини кўтара бориб, тижорат банклари томонидан қўшимча заҳираларни олиш йўлидаги тўсиқларни бироз кўтаргандай бўлади ва кредитлар бериш бўйича уларнинг фаолиятини пасайтиради, шу йўл билан пул таклифини чеклайди. Агар ушбу ставка паст бўлса, унда тижорат банклари кўпроқ кредит олишга ҳаракат қиладилар. Натижада банкларнинг ортиқча захиралари ортиб боради ва муомаладаги пул массаси миқдорининг ошиб боришига олиб келади.
Агарда ҳисоб ставкаси миқдори юқори бўлса, унда банклар камроқ кредит олишга, олганларини эса қайтариб беришга ҳаракат қиладилар, пировард натижада ортиқча банк захиралари қисқаради, муомаладаги пул миқдори камаяди.
Бу кўрсаткичлар даражаси турли мамлакатларда иқтисодий вазиятга қараб турлича мақсадда бўлади. Масалан иқтисодиётда турғунлик элиментлари кўрингач инвестицияларни қўллаб қувватлаш ва умуман иқтисодий фаолликни ошириш учун АҚШ Федерал заҳира тизими ҳисоб ставкасини 2002 йилда бир фоизгача қисқартирди.
Пул-кредит сиёсатини юритиш воситаларидан яна бири – бу, мажбурий банк заҳира меъёрини ўзгартириш сиёсатидир. Мажбурий заҳиралар – бу, кредит мақсадлари учун ишлатилмайдиган банк омонатларининг бир қисмидир.
Мажбурий заҳиралар тижорат банклари мажбуриятларига нисбатан фоиздаги улушдир. Бу заҳираларни тижорат банклари марказий банкда сақлашга мажбурдирлар. Тарихан шундай шаклландики, мажбурий заҳираларга марказий банклар томонидан тижорат банкларининг етарлича ликвидлилигини таъминловчи иқтисодий восита, айни пайтда депозитларни оммавий тарзда банклардан олинган шароитда тижорат банкларининг тўловга лаёқатсиз бўлиб қолишини олдини олиш ва бу билан уларнинг мижозлари, омонатчилар ҳамда коореспондентларининг манфаатларини ҳимоя қилиш воситаси сифатидида қараб келинди. Аммо ҳозирги вақда тижорат банклари мажбурий заҳиралари меъёрларини ёки резерв талабларини ўзгартириш монетар соҳани тезроқ коррекция қилишда соддароқ воситаси сифатида қўлланилади²³.
Заҳира нормаси икки асосий функцияни бажаради: банк ликвидлигини жорий тартибга солиш учун шароит яратади ва кредит эмиссиясини чеклайди. Марказий банк тижорат банклари Марказий банкда ушлаб туришга мажбур бўлган захираларнинг энг қуйи нормасини ўрнатади ва шу восита ёрдамида улар кредитлаш қобилиятига, имкониятига таъсир этади. Бу меъёр қанчалик юқори бўлса, ортиқча захиралар шунчалик кам ва тижорат банкларининг кредит бериш йўли билан «пулларни барпо этиш» қобилияти паст бўлади. Илк мажбурий захира нормалари АҚШ да 1865 йилда жорий қилинган эди. Агар Марказий банк мажбурий банк захирасини камайтирса, ортиқча банк захиралари ортади, бу эса пул таклифининг мультипликацион ортишига олиб келади. Масалан, ушбу меъёр 25 % бўлса, унда банкка қўйилган 800 сўмдан 200 сўм мажбурий банк меъёрини ташкил этади. Бунда банк фақат 600 сўмни қарзга бериши мумкин бўлади. Энди фараз қилайлик, меъёр 10 % га туширилади, унда банк 720 сўмни қарзга бериш имкониятига эга бўлади ва бошланғич пул таклифини 720 сўмга оширади. Бундай пасайиш пул мультипликатор миқдорининг катталашишига ва албатта иқтисодиётда пул таклифининг кўпайишига олиб келади.Тижорат банклари ортиқча резервларининг кўпайиши уларнинг актив операцияларини кўпайтиради ва бу иқтисодиётнинг реал сектори ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади.
Мажбурий банк заҳираси меъёрини кўтариш ёрдамида пул таклифини камайтиради. Зеро, бу банкларнинг ортиқча банк захиралари қисқаришига олиб келади. Пул-кредит сиёсатини ўтказишда бу восита бутун банк тизимининг асосларига таъсир этади. Турли мамлакатларда қўлланилаётган мажбурий захира нормалари турличадир. Юқори инфляция даражаси шароитида Жанубий Кореяда бу норма -100 фоиз бўлган бўлса, Италияда -25 фоизни, Японияда бор йўғи -2.5 фоизни ташкил этади²⁴.
Пул-кредит сиёсатии воситалари албатта алоҳида-алоҳида ишлатилиши шарт эмас. Аксинча кўпинча бир неча восита бирданига қўлланилиши, яъни комплекс сиёсат ўтказиш амалиётда тез-тез учраб туради.
Хўш, пул-кредит сиёсатининг оқибатлари қандай? Давлат томонидан амалга ошириладиган пул-кредит сиёсати ЯИМ, бандлик ва баҳолар даражасига бевосита таъсир кўрсатади. Фараз қилайлик, иқтисодиётда ишлаб чиқариш қисқармоқда ва ишсизлар сони ортиб бормоқда. Бундай шароитда давлат Марказий банк орқали пул таклифини биз юқорида кўриб чиққан воситалар ёрдамида оширишга ҳаракат қилади. Натижада пул таклифи ўсади, фоиз ставкаси эса камаяди. Бу эса инвестицияларга бўлган талабни оширади ва ўз навбатида, ЯИМ миқдорининг кўпайишига олиб келади. Бу билан давлат маълум даврда ўз мақсадига эришади, ишлаб чиқаришнинг орқага кетиши тўхтайди, ишсизлар сони камаяди, жамиятнинг даромадлари эса ошади.
Пул-кредит сиёсатиининг оқибати тўғрисида гапирганда, бу сиёсатнинг қисқа муддатли ва узоқ муддатли оқибатларини фарқлаш керак. Агарда қисқа муддатли даврда давлат пул таклифини оширилиши натижасида ЯИМ миқдори ўсишини рағбатлантирилган ҳамда маълум даражада самарадорликка эришилган бўлса, узоқ муддатли даврда бу чораларнинг самарадорлиги пасайиши мумкин.
Марказий банк пул-кредит сиёсатиниг ишлаб чиқариш ҳажмига таъсири пул таклифи ўзгаришининг фоиз ставкаси даражасига, фоиз ставкаси ўзгаришининг эса инвестиция харажатлари ҳажмига (бу билан ялпи харажатлар ҳажмига ҳам) ва ялпи харажатлар ўзгаришининг ишлаб чиқариш яъни ялпи таклиф ҳажмига таъсири кўринишида босқичма - босқич рўй беради. Фоиз ставкасининг пул таклифи ўзгаришига тасирчанлиги, ёки инвестиция харажатларининг фоиз ставкаси ўзгаришига тасирчанлиги паст бўлиши пул-кредит сиёсатини амалга оширишда муаммоларни келтириб чиқаради.
Пул-кредит сиёсати фискал ва савдо сиёсатлари билан чамбарчас боғлиқ. Агарда Марказий банк қайд қилинган валюта курсини сақлаб туришни мақсад қилиб қўйса мустақил (ички) пул сиёсатини олиб бориш мумкин бўлмай қолади. Чунки алмашинув курсини таъминлаб туриш учун валюта заҳираларини кўпайтириб ёки камайтириб туриш иқтисодиётда пул ҳажмига бевосита таъсир кўрсатади. Пул-кредит ва фискал сиёсатларни мувофиқлаштириш билан боғлиқ қийинчиликлар ҳам мавжуд. Агарда ҳукумат иқтисодиётни давлат харажатларини ошириш орқали қўллаб-қувватлашни амалга оширмоқчи бўлса, унинг муваффақиятли амалга ошиши кўпроқ пул-кредит сиёсатининг характерига боғлиқ. Чунки, бу мўлжалланаётган харажатлар қимматли қоғозлар (яъни, облигациялар)ни чиқариш эвазига амалга ошса, пулга бўлган талаб ошади ва натижада эса фоиз ставкалари кўтарилади. Бу эса инвестиция харажатларининг камайишига олиб келади. Марказий банк ҳукуматнинг юқоридаги сиёсатини қўллаб-қувватлаш учун пул таклифини маълум миқдорда кўпайтирса пул қадрсизланиши мумкин.
Жахон тажрибаси шуни кўрсатадики, молия бозорлари ривожланган ва ривожланаётган давлатларнинг марказий банклари давлат қимматли қоғозлар бозори воситаларидан пул-кредит сиёсатини амалга ошириш ва ўз миллий валюталарининг барқарорлигини таъминлаш учун фойдаланадилар. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар портфелида давлат қисқа муддатли облигациялари катта улушни ташкил этиши қимматли қоғозлар бозори ривожланаётганлигидан ва хусусан унда кредит институтлари фаол иштирок этаётганлигидан далолат беради. Марказий банк ДҚМО бозорида амалга ошириладиган операциялар доирасини кенгайтириш учун катта эътибор беради. Масалан, Марказий банк бирламчи дилерлар билан РЕПО битимларини тўзмоқда, шунингдек, иккиламчи бозорда облигацияларни олиш-сотиш бўйича операциялар олиб бормоқда. Мазкур операцияларни амалга оширишдан асосий мақсад банкларнинг ликвидлилигига қисқа муддат таъсир кўрсатиш, шунингдек, ушбу соҳада фоиз ставкалари шаклланишини бошқариш ва иккиламчи бозор ликвидлилигини қўллаб-қувватлашдан иборатдир.