Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish

Tayanch so‘z va birikmalar
K assa operatsiyalari; naqd pul aylanmasi; yo'riqnom a; qoidalar; 
hisob-kitoblar; naqd pul tushumi; limit; pul omborlari; kechki kas­
sa; badalnoma; order; kvitansiya; chek daftarchasi; kassa qoldig‘i 
limiti; naqd pul qoldig‘ining m e’yori.
108

---

VI BOB. PUL MUOMALASINI BASHORATLASH
6.1 Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida pul oborotini
bashoratlashda kelib chiqadigan o‘zgarishlar
Pul muom alasi pulning doimo aylanishda b o ‘lishi, o 'z vazifala- 
rini uzluksiz bajarib turishi orqali nam oyon b o ‘ladi. Ya’ni naqd pul 
va naqd pulsiz o ‘z vazifalarini bajarishidagi harakati pul muomala- 
sini keltirib chiqaradi.
Har bir davlatda pul muom alasi m a’lum qonun va qoidalar aso- 
sida tartibga solib turiladi. Rejali boshqaruvga asoslangan iqtisodiy 
tizim da pul muom alasi rejalashtirish asosida boshqarib kelingan. 
Jumladan. aholining daromadi va xarajatlari davlat tom onidan mu- 
vofiqlashtirilib turilgan. Ya’ni tovar ishlab cbiqarishni kengaytirish, 
aholiga kreditga tovarlar berish, baholar tizimini o ‘zgartirib turish 
va xokazolar orqali.
Barcha jarayonlar davlat tom onidan boshqarilgani uchun pal 
muomalasi qonuni buzilganda davlat o ‘z valyuta doirasida narx- 
larni o ‘zlashtirish, pul islohoxi bilan pul muomalasini tartibga so­
lib kelgan. 1991 yilgacha sobiq Ittifoq hududida pul muomalasini 
tashkil kilish va rejalashtirish aholi daromad va xarajatlari balansi 
ham da kassa va kredit rejalari asosida am alga oshirib kelingan.
Butun m amlakat va respublikalar m iqyosida balans ikki b o ‘lim 
bo‘yicha keng jarayonlarni o ‘z ichiga olgan holda ishlab chiqaril- 
gan. Balansda aholi daromadi va xarajatlarining taqsimoti ijtimoiy 
guruxlar: ishchi vahizm atchilar, kolxozchilar b o ‘y ic h a k o ‘rsatilgan.
Balansning A qismida aholining davlat, kooperativ va jam oat 
tashkilotlaridan oladigan daromadlari ham da shu daromadlar ish- 
latilishining asosiy yunaltirishlari aks ettirilgan. В qismida esa 
aholi guruhlari orasida tovarlar sotish va hizm atlar k o ‘rsatish bilan 
b og‘liq b o ‘lgan pulli daromad va xarajatlar hisobga olingan.
109

---

Aholining daromadlari va xarajatlari balansini tuzishdan asosiy 
m aqsad aholining b o ‘lishi m um kin b o ‘lgan pulli daromad va xara- 
jatlarini iqtisodiy asoslangan bashorat qilishdan iborat. Balansning 
naqd pul aylanishini tashkil topishidagi ahamiyati shu bilan belgi- 
langan.
M amlakatdagi naqd pullarning muomalasi ко"lami asosan 
aholi pul daromadlarini tarkib toptirish jarayoni va ularning key- 
inchalik m uayyan maqsadga yo'naltirishi bilan chegaralangan. 
Balansda m uom ala uchun zarur bo'lgan pul miqdorini aniqlashda 
qo ‘llaniladigan k o ‘rsatkichlar aks ettirilgan. Balansda asosan aholi 
tom onidan tovarlarni harid qilish uchun m o ‘ljallangan aholining 
harid fondi aniqlanadi.
Aholi daromadlar va xarajatlar balansida daromadlam ing xara- 
jatlardan ko'proq bo ‘lishi aholining qo ‘lida naqd pul ко ‘ payganligini, 
xarajatlaming daromadlardan ustun b o ‘lishi esa aksincha, aholi 
qo ‘lidagi naqd pul qoldig‘ining kamayishini bildiradi.
Aholi daromad va xarajatlarini muvozanatlash xalq iste’m oli uc­
hun zarur b o ‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishni kengaytirish, aho- 
liga pulli xizm at ko'rsatuvchi korxonalar faoliyatini rivojlantirish 
bo'vicha tadbirlarni ishlab chiqish zarurligini ifoda etadi.
1991 yildan boshlab, aholining daromadlari va xarajatlari balan­
sini hisoblash quyidagicha qisqartirilgan shaklda tuzila boshlandi.
Yuqoridagi jadvaldan k o ‘rinib turibdiki, balans ikki qismdan 
iborat b o ‘lib, darom adlar va xarajatlarni o ‘zida ifoda etgan, bunda 
aholi darom adlarining asosiy qismini ish haqi, xarajatlam ikini esa 
tovarlarni harid qilish tashkil qiladi.
0 ‘z navbatida, aholi daromadlarining xarajatlaridan oshishi 
aholi q o ‘lidagi pul qoldig'ining ortishini k o ‘rsatadi. Bu hoi aholi 
darom ad va xarajatlarini balanslashtirish bo‘yicha qator talablar 
ishlab chiqish va ulam i am alga oshirishni talab qiladi.