Publitsistik nutq. Uslub haqida tushuncha

BADIIY USLUBNING USLUBIY VOSITALARI

NUTK uslublari asosan lugaviy va grammatik vositalarning kullanilishiga kura xarakterlanadi. Shuningdek nutkiy vositalarning kullanish imkoniyatlari xam turli uslublarda turlichadir. Badiiy uslub uslubiy vositalarga boy. Zero, bu uslubning asosiy xususiyatlari bulib, u til lugat tarkibidan urinli foydalash xamda uslubiy vositalarni keng kullash bilan vujudga keladi, Badiiy uslubda keng kulamda uchraydigan uslubiy vositalarni kuyidagicha guruxlash mumkin,

1. Ma’no kuchishi orkali fikr ifodalaydigan uslubiy vositalar: Metafora, metanimiya, sinekdoxa perefraza.

2. Ma’noni uxshatish va sifatlash orkali ta’sirchanligini ishiruvchi uslubiy vositalar: uxshatish, sifatlash. Bundan tashkari badiiy nutkda jonlashtirish, mubologa, mitota (kichraytirish), takror, anafora, giperbola, sarkazm, oksimoron kabi vositalardan xam keng foydalanadi.

Metafora, nutkiy obrazlilik va ta’sirchanlikni ta’minlovchi muxim uslubiy vosita. Metafora umumnutuk xodisasi. Shu jixatdan uxshatish, sifatlash kabi keng funksiyali badaiy vositadir.

U aslida uxshatishning bir turidir. Metaforaning nutkiiy vazifasi nutkni ta’sirchan, obrazliligini uyushtirishdir. Shunga kura metaforalarning nutkning bezagi xisoblanadi. Lekin metaforalarning barchasi xam shu vazifani bajaravermaydi, metaforalar bajaradigan vazifasiga kura 2 xil: a) lingvistik metaforalar:

b) badiiy metaforalar

Bir predmetning mavjud belgiga kura boshka shunday belgili predmet nomini olishi linvistik metafora xisoblanadi. M. uch (daraxtning uchi, igning uchi), etak (kuylakning etagi kirning etagi) kabi.

Badiiy metaforalarda kuchma ma’no xosil kiladigan suz shunchaki predmetning nomini olib kolmaydi, balki predmetning obrazli atamasiga aylanadi. Metaforaniig bu turi nutkda badiiy buyok beruvchi. Nutkning ta’sirchiligi, samaradorligini oshiruvchi vositadir. Shu boisdan badiiy uslubni badiiy metaforalarsiz tasavvur kilib bulmaydi.

Metaforaning badiiy kimmatini oshirishda uxshash belgilarning yashirin yoki ochikligi xam muximdir. Masalan, Kuyosh sochi ("Nur") oltin gilam ("Kuyosh nuri"), lola dengizi ("lolazor"), oltin kokil (oy nuri) oltin sukmok ("oy nuri) kabi metaforalarda predmetlar orasidagi yashirin uxshashlikka asoslanilganligi uchun, ta’sirchanlik nisbatan kuchli.

Uxshatish, badiiy uslubning obrazlilik, tasviriylikni kuchaytiruvchi, favkuloddan ifodadorlik xususiyati bilan ajralib turuvchi tasviriy vositasidir.

Uxshatish narsa yoki predmetning belgisini ikkinchi narsa yoki predmetning xuddi shunday belgisiga kiyoslash natijasida xosil bula­di. Shunga kura uxshatish uch asosga: uxshayotgan predmet uxshagan predmet va uxshovchi belgiga ega. Bu uch jarayon uxshatishning asosini tashkil etadi. Bundan tashkari uxshatish vositalari: -day, -dek, -simon, xudi, guyo, singari, misli, misoli, bamisoli, kabilar uxshatish xosil kiluvchi muxim vositalardir. Masalan, -day uzbek tilida uxshatish xoeil kiluvchi eng faol kushimchadir oyday, gulday, boladay, tuxumday kabi. Bu kushimcha uxshatish xosil kiduvchi umumuslubiy vosita xisoblanadi. Shuning uchun bu kushimcha bilan xosil bulgan uxshatishlar oddiyligi kupgina xollarda ogzaki nutkka xosligi bilan ajralib turadi. Bunday uxshatishlarda uxshovchi belgi kupchilikka avvaldan ma’lum bulishi: paxtaday ok, korday yumshok, toshday kattik: ma’lum bulmasligi xam mumkin. Samo artilgan chinniday tinik, yulduzlar charaklab turar edi.(S.Yo)

Uxshatishning nutk jarayonidagi vazifasi rang -barang bulib, bu xolat uxshatishning xarakteriga xam boglik Masalan, buzchining mokisiday, tulkiday ayyor, mushtday bola nurday tinik, orzuday pok kabi. uxshitishlarda kinoya, nafrat, suz ma’nosidagi karama -karshilik va belgi kabi xususiyatlar uxshatish uchun asos bulgan.

Uxshatishdagi nutkiy obrazlilikni oshiruvchi asosiy xuousiyat favkulotdadir, Shunga kura uxshatishlar xam: a) umumnutk uxshatishlari:

b) badiiy uxshatishlar kabi guruxlarga bulinadi:

Umumnutk uxshatishlardagi ob’ekt va sub’ekt avvaldai ma’lum buladi. Baddiy uxshatishlarga kupincha xamma uchun ma’lum bulmagan belgilar chatishtiriladi. M.Xar bir yildagi muallif xariflar bilan bitilganki, mana, xozir shamning xazin shulasida guyo sunmas yulduzlarday yaltrab turibdi, (O.Yo) sifatlash. Sifatlash nutkiy aniklikni vujudga keltiruvchi vositalardan biri. Uning nutukdagi vazifasi nutukning anikligini rang-barangligini ta’minlash dir.

Sifatlash nutukda predmet, narsa-xodisnning belgisini aloxida ajratib kursatish, shu orkali nutukningsh tasir kuchini oshirish vazifasini bajaradi.

Badiy nutukda sifatlashlar predmetning kuyidagacha belgilarini ajratib kursatadi. a) predmetning belgi xususiyatini: pavast koshi tigis kiprik, moviy osmon tinik kul: b) predmetning xolatini: utkir karash kavjiragan ut, jim-jit saxro, mayus chexra. v) predmetning shakl kurinishini: takir bosh, shirmoy yuz, yugon buyin, g) predmetning

rang-tusini: zangori osmon, moviy daryo, kuk mavud adyol, d) predmetning maza tamini: shirin kovun, achchik piyoz: e) predmetning xajm ulchovuni: keng xona, uzun uy, katta xarsang, keng peshona.

Sifatlashlarning xam umumnutk sifatlashlari va badiy sifatlashlar kurinishlari mavjud. Umumnutuk sifatlashlari aniklovchilarga ancha yakin bulib, umumnutk uchun xos.

Badiy sifatlashlar nutkiy obrazlilikni kuchaytiruvchi, ta’sirchanlikni oshiruvchi vositalardan biridir: zilol chashm. nafis tabassum, guncha lab, charos kuz, orombaxsh suxbat kabi.

Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 41-modda xukukiy muno- sabatlarni bildiruvchi xujjatlarda ijtimoiy siyosiy rasmiy ma’muriy yetamalar xamda mavjud ma’noli suzlar xam kupdir. Shu boisdan xam bu xildagi xujjatlarning tili nisbatan murakkab. Xukukiy munosabatlarni ifodalovchi xujjatlarda sub’ektiv baxo berish nutkini buyokdor shaklida ifodalash kabilar mutlako yoddir. Chunki bunday xujkatlar ob’ektivlikda aniklikda asoslangan koida buziladi.

Rasmiy uslub uz oldiga biror narsani isbotlash, taxlil kilish vazifasini kuymaydi undan vokealar, faktlarni isbotlash, talab etildi balki vokea faktlarni belgilash tasdiklash kabi vazifalarni bajarish bu uslubning muxim xususiyatlaridan biridir. Shunga kura rasmiy uslub axborot berish vazifasini buyruk karorlar shaklida esa buyurish vazifalarini bajaradi. Masalan, Uzbeknston Oliy kengashi karor kiladi: Mustakil Uzbekiston Respubllkasining Konstitutsiyasi kabul kilinganli-gini nishonlash maksadida Konstitutsiya kabul kilingan kun - 8 dekabr umumxalk bayrami - Uzbekiston Respublikasinnng Konstitutsiyasi kuni deb e’lon kiliisin. Rasmiy uslubning lugaviy xususiyatlari shu uslubning xususiyatlaridan kelib chikadi. Avvalo, tilning umumiste’mol suzlari katlami rasmiy uslubning xam muxim lugaviy birligidir. Shuningdek, bu uslubdagi anik, kiska va ixchamlik til vositalarning xam ana щu xususiyatlariga mos xolda bulinishni talab kiladi. Rasmiy uslubda shu uslub uchun shtamp shaklida mavjud bulgan lugaviy vositalar kullanilib uslublik kasb etadi. Masalan, ariza, tilxat, tushuntirish xati, bayonnoma. tavsifnoma, telegramma, karor, bayonat, malumotnoma, axborot, tarjimai xoll, e’lon kabi lugaviy vositalar rasmiy uslubning tayanch uslubiy vositalaridir.

Rasmiy uslub tez -tez takrorlanib turuvchi bir xildagi uzgarmas jumlalarga boy. Bu uslub turida sinonimlar, kuchma va kup ma’noli suzlar obrazli vositalar kullanilmaydi. Rasmiy uslub ma’lum ma’noda chegaralangan uslubdir, Shuning uchun bu uslubda bir xil kolibdagi, standart vositalar kuplab kullaniladi va shu uslub uchun muxim belgi ekanligi bilan xarakterlanadi.

Bu uslubda takror -takror tayyor kolibdagi jumlalar xar doim lunda ixcham tarzda ifodalangan buladi. Zero, rasmiy uslub xujjatlar tili bulib, xujjatlar ma’lum tartib asosida standart tarzda tuziladi. Masalan, "Guliston jamoa xujaligining ransi Uchkun Sulto-novga shu jamoa xujaligining bosh muxandisi Kosimov Utkir tomonidan ariza.

Rasmiy uslub matnlardagi jumlalar anik va ravon, unda ortikcha suzlar mutlako kullanilmasligi talab kilinadi. Sintaktik jixatdan rasmiy uslubning jumlari ikki tartibli: sodda yoyik gaplardan va ixcham shaklidagi kushma gaplardan tashkil topgan buladi.

Rasmiy uslub yozma nutk meyorlariga tula asoslangan xolda shakllanadi.Shuning uchun rasmiy uslubda ifoda shakllari tartiblarga asoslanilgan xolda anik tuziladi. Masalan, Men Aziz Boboev 1986 yilda Toshkent shaxrida tugildim.(tarjimai xol) berildi ushbu malumotnoma Vuxoro shaxridagi 15 maktab ukuvchisi Eshmatov Toshmatga (ma’lumotnoma) kabi anik ma’lumotlarga tayanish bu uslubning asosiy belgilaridan bir xisoblanadi. Щu boisdan xam bu uslubda chet tillarga oid suzlar, dialektik va sheva suzlari suzlashuviga xos ibora va lugaviy vositalardan deyarli foydalanilmaydi. Rasmiy uslubning aniklikda tayanishi bu uslubda suz ma’nolarining kuchishi va sub’evtiv baxo ifodalanishiga imkon bermaydi.Shuning uchun bu uslubni batamom obrazlilikdan xoli bulgan uslub deyish mumkin.

Rasmiy uslub lugaviy jixatdan ancha chegaralangan.Chunonchi, boshka uslublarda barcha uslub turlari uchun xos bulgan lugaviy vositalar erkin kullanilganidek, rasmiy uslubda bunday lugaviy erkinlik mavjud emas. Rasmiy uslub acocan kitobiy va shu uslub uchun xoslangan atamalardagina iborat buladi. Rasmiy uslubning tayanch lugaviy vositalari; xalkaro munosobatlarga oid vositalar bayonot, nota elchi bitim, shartnoma, munozara dagovar, rasmiy vizit, dustona munosabat, rasmiy xabar, idora ishlapriga oid suzlar; karor, chakirik, topshirik, vazifa, buyruk щuningdek xukuk soxasidagi suz va bu birikmalar; konun, ijro_, konunchilik, bank, kridit, mulk , tinchlik fondi, Konstitutsiya asosiy konun kabilardir.

Rasmiy uslub material va mazmun jixatidan xilma xil bulib uslub turlari orasidagi publistik uslubga ancha yakin ayniksa rasmiy uslubning aloxida turi xisoblangan diplomatik xujjatlar muayyan ta’sirchanlikka ega bulgan kurinishdir.Shu jixatdan bu nutk turi publistik uslubga yakin.

Shuningdek, gazeta saxifalarida xar kuni berib boriladigan rasmiy xabarlar davlatlar) orasida turlicha kelishuv oldi-berdi xakidagi xabarlarni berib borilishi xam rasmiy va publistik uslublar orasida muayyai bogliklik va yakinlik borligini kursatadi, Bu xildagi matnlarda publistik uslubga xos nutk vositalaridan xam foydaniladi.Masalan 2 aprel kuni Kremlda Mustakil Davlatlar Xamdustligiga a’zo davlatlar raxbarlari kengashining majlisi buldi, unda Xamdustlik va xalkaro doiradagi dolzarb muammolar mulokatlarning asosiy mavzusi buldi.

«Ma’rifat» gazetasi 1999-yil 3 aprel. Ilmiy uslub. Ilmiy uslub nutk uslublari orasida uz aloxidaligi shu uslubga xos muxim xususiyatlarni yorkin gavdalanishi bilan ajralib turadi. Bu yclub nutk kurinishi sifatida maxsus vazifaga ega. Bunda xodisalarni anik ta’rifiy deyiladi. Fikrning grammatik jixatidan ravshan ifodalanishi mantikiy boglikligi izchilligi tarix va koidalarga tayanishi ifodadagi sintaktik aniklik ilmiy uslubning uziga xos muxim xususiyatidir. Ilmiy uslub nutk uslublarining ilmiy adabiyot bilan boglik turi bulib kitobiy uslublar jumlasiga kiradi. Shunga kura ilmiy uslub turlicha ilmiy adabiyotlarni; texnika meditsina, filologiya, kishyo va boshkalarni kamrab olsada, xar bir ilmiy soxaning uzi alokida bumaydi. Chunki bu soxalarni barchasida ilmiy uslub ychun xos bulgan fikoiy aiiklik, mantikiylik, ob’ektivlik, lugaviy jixatdan suzlarni bir ma’noligi bir xilda aks egadi.

Birok,ilmiy ifodalar bir biri bilan uzaro farklanishi mumkin. Masalan_g ilmiy texnik adabiyotlar, ommabop adabiyotlardan keskin fark-lanadi. Bu xolat ularni ilmiy uslubning turli kurinishlari sifatida ajratishni takoza yetadi. Shunga kura ilmiy uslubiing ikki turi mavjud: a) ilmiy texnik uslub v) ilmiy ommabop ullub.

Ilmiy texnik uslub kuyidagi xususiyatlarga ega. a) unda fikr anik mantikiy va ob’ektiv bulishi shart. b) anik fikr ifodalash jarayonida xam nominativ (atash) xam definativ (ilmiy xulosalash) vazifasi bajariladi. Lugaviy jixatdan atamalarga va mavxum ma’noli suzlarga tayanadi. g) ilmiy fikr ifodalanadi. d) formulalar, tablitsalar tajriba va xulosalarga tayanadi.

Ilmiy ommabop uslub kuyidagi xususiyatlarga ega. a) umumiste’-mol suzlari va umumilmiy atamalar kuprok kullaniladi. b) ilmiy omma­bop adabiyotlar ilmiy taxlil kilish vazifasini uz oldiga kuymaydi. v) formula tablitsa va tajriba xulosalarga tayanmaydi. g) ilmiy ommabop uslub axborot berish vazifasini bajaradi.

Kurinadiki, ilmiy uslub nixoyatda aniklik mantikiylikni talab kiladigan uglub bulib asosan bir ma’noli suzlarni kullanishini takoza etadi. Shu boisdan xam ilmiy uslubning tayanch leksikasi - atamalardir. Atamalar xar bir soxaga oid bulganligi umumilmiy atamalar xam mavjud shunga kura atamalarni soxa atamalari va umumilmiy atamalar kabi guruxlarga ajratish mumkin.

Soxa atamalari malum fan yoki fanning biror soxasi uchun xos. Masalan. leksika, leksema, morfema, fonema, faronim, lingvistikaga , vatt volt klon massa, magnit maydoni fizikaga, aspirin miokard, norkoz, pnevmoniya, ukol meditsinaga, ayripanja, burchak tishlar, kurakoeklilar,zoologiyaga, ammiyak, vodorod, karbon, polimar ximiyaga, suvzambil_, ayiktovon, takasokol (usimlik) biologiyaga, xos atamalardir.

Umumiy atamalar ilmiy adabiyotning barcha kurinishlarini bir xilda kullaniladi. Ularni fanning biror soxasi bilan izoxlab bulmaydi. Konferensiya, konstitutsiya, kilogramm, monografiya, samalyot fan, simpozium, svezd, plenum, sessiya, chakirik kabi.

Atamalar umumistemol suzlari bilan uygunlikda ilmiy fikr ifodalay oladi.Urta maktabning 6 –sinf uchun chikarilgan mate­matika (1997) darsligining "Aylana uzunligi va doira yuzi temasining birinchi abzasida siz 5-sinf, bilan tanishgansiz, birorta, piyola, olib, uning, cheti, ip, bir marta, aylantiring, sungra, shu ip, uzunligi ulchang kabi umumiste’mol suzlari xamda aylana, doira natija,diametr kabi atamalar ishlatilgan.

Ilmiy uslub boshka uslub turlaridan lugaviy jixatdan undov suzlarning kullanilmasligi bilan xarakterlanadi. Ilmiy uslubni tasviriy vositalar uslubi deb xisoblash mumkin. Chunki, bu uslubda deyarli tasviriy vositalardan foydalanilmaydi. Ilmiy uslubda uxshatishlar asosan -simon,-dek,-day, uxshash kabi vositalar orkali ifodalanadi.

Ilmiy uslubda narsa yoki predmetlar xakida anik tasavvur xosil kilish uchun sifatlashlardan xam foydalaniladi: oniy tezlik, notekis xa-rakat, tugri chizikli xarakat (fizika), subtropik ulka, issiksevar usim- lik, tropik chul, chala chul, (geografiya) perpendikulyar tekislik, tugri prizma, kesik konus, kesik piramida (matematika). Bunday vositalar ilmiy uslubda predmetni aniklash anik belgilarini kursatish vazifasini bajaradi. Shu boisdan xam ularni obrazli vositalar deb bulmaydi.

Ilmiy uslub boshka uslub turlaridan lugaviy jixatdan shartli
belgilar formulalarning kullanilishi bilan farklanadi. Shartli belgilar
muxim lugaviy vosita sifatida ilmiy texnik adabiyotlarda kunlab kullaniladi.Masalan,N-vodorod,0-kislorod,G-uglerod,HgO-suv,- katta, -kichik, A -Amper,ildiz kabi.

Ilmiy uslubning grammatik kurilishi juda izchil, mantikat bog-langan bulib, sintaktik jixatdan uta aniklikni talab kiladi.