Publitsistik nutq. Uslub haqida tushuncha

PUBLITSISTIK NUTQ. USLUB HAQIDA TUSHUNCHA

Publitsistik uslub kundalik xayot kuzgusidir. Bu uslub boshka nutk uslublariga nisbatan keiynrok paydo bulgan bulib, uning shakllanishi mamlakatimizda matbuot va uning rivojlanishi bilan boglik. Ma’lumki, 1883 yildan boshlab "Turkiston viloyatining gazetasi" nomli gazeta chika boshlagan va bu publitsistik uslubning shakllanishi uchun asos bulgan.

Publitsistika aslida "xalk" suzidan kelib chikkan bulib,Xalkchil degan ma’noni ifodalaydi. Shunga kura publitsistik uslub matbuot, radio-televideniya nutki asosida shakllanuvchi uslubdir. Bu nutk turi dolzarb vokealar, xayotdagi ijtimoiy masalalarga bagishlanganligi bilan xarakterlanib, matbuotda bu masalalar uziga xos xolda ifodalanib boradi. Publitsistik uslubning xam yozma - va ogzaki shakllari mavjud. Notiklar radio -televideniya chunki- publitsistik uslubning ogzaki shaklidir. Matbuot saxifalarida e’lon kilinib boriladigan turli xabarlar e’lonlar, murojaatnoma, chakiriklar, shuningdek, xayotdan olib yoziladigan yangiliklar bosh makola feleton va boshka gazeta materiallari publitsistik uslubning yozma shaklidir. Publitsistik uslubning bu kurnishlari nisbatan uzaro farklansada, shu uslub uchun xos bulgan umumiylikka –dolzarblik, xozirjavob va tashvikot -targibotga tayanganligi bilan xarakterlanadi.

Publitsistik uslub xam, badiy uslub singari keng tarmokli uslubdir. Bu uslub xam boshka nutk uslublariga xos.

Ijtimoiy -siyosiy, ilmiy atamalarni kullaniiishi bilan xarak-terlanganidek, badiiy adabiyotga xos xususiyatlarni xam: obrazlilik, emotsional -buyokdorlikni uzida mujassamlashtiridi. U xuddi, suzlashuv uslubidek aloka -aralashuv jarayonini xam kamrab oladi. Shunga kura publitsistik uslub aloka -aralashuv, kundalik turmush xakida axborot berish kabi vazifalar bilan bir katorda badiiy ta’sir etish vazifasini xam bajaradi.

Publitsistik uslub lugaviy jixatdan uziga xos. Bu uslubning gazeta publitsistikasi, ijtmmoiy -siyosiy publitsistika va badiiy publitsistika tarmoklari mavjud bulib: xabar, dolzarb, makola bosh makola, rubrika, feleton, muxbir, fotomuxbir, paxtakor, sholikor, mirishkor, zarshunos, dala malikasi, zangori kema, pulat ot suvoriylari, buyurtmachi, kupmangkilogrammchi va boshka kuplab suz va suz birikmalari publitsistik uslubning uziga xos maxsuslashgan suzlaridir.

Bu tipdagi suzlarning; mirishkor, zarshunos, dala malikasi, pulat ot suvoriylari, pulat etak, xavo layneri kumush tola, ok oltin, kabilari emotsional -ta’sirchanligi bilan ajralib turadi, publitsistik uslubga badiiy -publitsistik rux beradi.

Bunday lugaviy vositalarning kupincha kuchma ma’noda ishlatilishi bu uslubning obrazli vositalarga: metafora, sifatlash, uxshatishga ega ekanligini kursatadi.

Publitsistik uslubda fan va texnikaga oid: chizel, seyalka, kultivatsiya, texnika, molekula, analiz, sintez kashfiyot, bioximiya, koinot kabi, shuningdek xalkaro ijtimoiy siyosatga oid; tinchlik, ozod-lik, demokratiya, xamdustlik, ultimatum, murojaatnoma, miting, xavfsizlik, tinchlik anjumani kabi suzlarning kullanilishi bu uslubga ijtimoiy -siyosiy rux bagishlaydi. Publitsistik uslub sintaktik kurilishi jixatidan sodda, xammabopdir. Unda jumlalar ixcham, lunda, fikr izchil tarzda bayon etiladi. Bu uslubda turli takrorlar, ideomalar jonli suzlashuvga xos xolatlar ishlatiladi.

Gazeta publitsistika publitsistik uslubning uziga xos kurinishidir.

Gazeta publitsistikasi ikki yunalishdagi axborotlari bilan xarakterlanadi. Birinchidan, gazeta publitsistikasi ijtimoiy -siyosiy masalalarni aks ettirib, boradi, ularga munosobat bildiradi. Masalan, yalpi majlis nixoyasida xujjatlarni imzolash marosimi bulib utdi. Unda 1994 yil 15 apreldagi erkin savdo zonasi yaratish tugrisidagi bitimga uzgarish va kushimchalar kiritish tugrisida Protakol, MDX ga a’zo davlatlar raxbarlarining xamdustlikni rivojlantirishning asosiy yunalishlari tugrisidagi Deklaratsiyasi, MDX organlarida raislik tartibi tugri­sida va boshka xujjatlar imzolandi.

"Ma’rifat" gazetasi 1999 aprel. Shuningdek jaxon fani va texnikasidagi yangiliklar, berilib ukuvchi xar xil kizikarli axborotlar bilan tanishtirilib boriladi. Masalan: Florida dorilfununining olimi Marks Xorshell raxbirligida mutaxassislar bilan kadam tashlab yuruvchi avtomobil turini yaratishdi. Ulkan xashoratni eslatuvchi bu texnikaga gildiraklar urniga oltita baland oyok urnatilgan. Tezligi xaminkadar bulgan ushbu avtomobilning bir afzalligi – tikilinchda boshka mashinalar ustidan xatlab utib ketaveradi («Ma’rifat» gazetasi, 1999 y, 14 aprel).

Bu xildagi xabarlar gazeta publitsistikasining siyosiy kuchga va ilmiy yangiliklarga ega ekanligini xam kursatadi. Birok, gazeta publitsistikasining moxiyatini ikkinchi yunalish-kundalik, dolzarb axborotlarni berib borish tashkil etadi. Anna shu ikki xususiyatga kura gazeta, publitsistikasi xam xabar berish, axborot berish, xam ta’sir etish vazifasini bajaradi.

Gazeta publitsistikasi lugaviy jixatdan turli soxalarni aks ettiradi. Unda ijtimoiy-siyosiy suzlar bilan bir katorda fan va texnikaning barcha kurinishlariga oid atamalar, rasmiy uslubga xos suzlar, turli kasb-xunar atamalari, shuningdek badiiy uslubga xos suzlar xam kullaniladi.

Lugaviy jixatdan bu xilda kamrovdorlik publitsistika uslubini uziga xosligini ta’minlab vazifaviy imkoniyatini kengaytiradi.