"psixologiya"

Diqqat bir necha xususiyatga ega bo’ladi: 
Dikkatning kulami.  
Dikkatning kuchi va barkarorligi.  
Diqqatning bo’linishi.  
Diqqatning kuchishi.  
Diqqatning tebranishi.  
Parishonxotirlik.  
 
2- guruh uchun tarqatma material 
2  Sezgi va ularning ahamiyati,  klassifikasiyasi va qonuniyatlari.   
          Tevarak-atrofdagi  narsalar  hakida,    tovushlar  va  ranglar,    xidlar  va 
xarorat,  mikdor va boshqa ko’plab narsalar tugrisida biz sezgi organlari tufayli 
bilamiz.   
 
Sezgi  –  bu  oddiy  psixik  jarayon  bo’lib,    u  moddiy  olamdagi  narsa  va 
xodisalarning  ayrim  xususiyatlarini,    shuningdek,    moddiy  kuzgotuvchilar 
tegishli reseptorlarga bevosita ta’sir etgan takdirda organizmda xosil bo’ladigan 
ichki  xolatlarga  aytiladi.    Materiya  bizning  sezgi  organlarimizga  ta’sir  qilib 
sezgi  xosil  kildiradi.    Sezgi  nerv  sistemasining  u  yoki  bu  kuzgotuvchidan 
ta’sirlanuvchi reaksiyalari tarzida xosil bo’ladi va xar qanday psixik xodisa kabi 
reflektor  xususiyatiga  ega.    Qo’zg’atuvchining  o’ziga  aynan  uxshaydigan 
analizatorga ta’siri natijasida xosil bo’ladigan nerv jarayoni sezgining fiziollogik 
asosi bo’lib hisoblanadi.   
 
Analizator uch kismdan tarkib topadi: 1.  Tashki kuvvatni nerv jarayoniga 
utkazadigan  maxsus  transformator  hisoblangan  periferik  bo’lim  (reseptor),    2.  
Analizatorning  periferik  bo’limini  markaziy  analizator  bilan  bog’laydigan 
yo’llarni  ochadigan  afferent  (markazga  intiluvchi)  va  efferent  (markazdan 
kochuvchi)  nervlar,    3.    Analizatorning  periferik  bo’limlaridan  keladigan  nerv 
signallarining  kayta  ishlanishi  sodir  bo’ladigan  kobik  osti  va  kobik  (miyaning 
uzi bilan tugaydigan)  bo’limlari.  Sezgining xosil bo’lishi reflektor yoyi tufayli 
bo’ladi.   
Aks etish xususiyatiga va reseptorlarning joylashgan urniga qarab sezgilar 
odatda  uch  guruxga  ajratiladi:  1.    Eksterioseptiv  sezgilar.    Bularga  tashki 
muxitdagi  narsalar  va  xodisalarning  xususiyatlarini  aks  ettiradigan  va  tana 
yuzasini sezadigan sezgilar (ko’rish,  eshitish,  xid bilish,  tam bilish,  teri-tuygu) 

---

 
205 
kiradi.    2.    Tananing  ichki  a’zolaridagi  uzgarishlarni    sezadigan  interioseptiv 
sezgilar.  Bunga  organiq  sezgilar  kiradi.    3.  Mushaklar  va  paylardagi  xolatni 
sezadigan  prorioseptiv  sezgilar.    Bunga  muskul-harakat  sezgisi  kiradi.  Ular  
gavdamizning harakati va xolati hakida axborot beradi.   
 
Sezgining turlari.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
Eksterioseptorlar  uz  navbatida  yana  ikki  guruxga  bo’linadi:  kontakt  va 
distant  sezgilar.    Kontakt  sezgilarga  teri-tuygu  va  ta’m  bilish  sezgilari  kirsa,  
distant  sezgilarga  ko’rish,  eshitish,  xid  bilish  sezgilari  kiradi.    Hozirgi  zamon 
fani  ma’lumotlariga  asoslanib  sezgilarni  tashki  va    ichki  sezgilarga  bo’lish 
yetarli  emas.    Sezgilarning  ba’zi  bir  turlarini  tashki-ichki  deb  hisoblasa  ham  
bo’ladi.    Ularga  xarorat  va  ogrik,    tam  bilish  va  tebranish,    mushak-bugin  va 
statik-xarkat sezgilari kiradi.   
 
Sezgilarga  xos  bir  kancha  konuniyatlar  mavjuddir.    Avvalo  sezgining 
xosil bo’lishligi uchun qo’zg’atuvchi ma’lum kuchga  ega bo’lishi lozim.   
 
Sezgi  chegaralarga  ham  egadir.  Uning  kuyi  va  yuqori  chegarasi 
farqlanadi.    Sezgirlikni  mashk  yo’li  bilan yoki  maxsus  morfiy  modda  ta’sirida 
kuchaytirishga sensibilizasiya deyiladi.  
 
Adaptasiya  ham  sezgiga  xos  xususiyatdir.    Adaptasiya  deb  sezgi 
organlarining tashki qo’zg’atuvchilarga moslashishiga aytiladi.  Adaptasiyaning 
uch turi farq qilinadi: 
1. Qo’zg’atuvchining uzoq vaqt ta’siri natijasida sezgining yuqolib qolishi.     
2. Kuchli qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgining zaiflashishi.   
3. Kuchsiz qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgirlikning ortishi.   
 
Sinesteziya  –  bu  ikki  sezgining  yaxlit  bir  sezgi  bo’lib  kushilib  ketishi 
demakdir.