"psixologiya"

Tafakkur   shakllari. Tafakkur shakllariga hukm,  tushuncha va xulosa 
chiqarish kiradi.  Narsa va xodisalarning belgi va xususiyatlari xaqida tasdiqlab 
yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb aytiladi.  Masalan,  bahorda daraxtlar 
barg yozadi.  
Borlikdagi  narsalar,  xodisalar  va  voqyelikning  miqdoriga,    ularning  biror 
hukmda aks etishi va aloqa hamda munosabatlariga qarab ular quyidagi turlarga 
bo’linadi: 
1.  Tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm.  
2.  Yakka, jo’z’iy va umumiy hukm.  
3.  Shartli,  ayiruvchi va qat’iy hukm.   
4.  Taxminiy hukm.  
Narsa  bilan  belgining  aloqasi  aks  etgan  hukm  tasdiqlovchi  hukm  deyiladi. 
Masalan,  Alisher  Navoiy  buyuk  o’zbek  shoiri,    mutafakkiri.    Narsa  bilan  belgi 
o’rtasidagi  bog’lanish  yo’qligini  ifodalovchi  hukm  inkor  hukm  deb  ataladi.  
Masalan,    O’zbekistonda  paxta  ekilmaydi.    Samarqandda  oliy  maktablar  yo’q 
kabi.  
Yakka  narsa  haqidagi  hukm  yakka  hukm  deyiladi.  Masalan,  Toshkent  – 
O’zbekistonning  poytaxti.  Agar  hukmimiz  bir  guruh  narsalarning  ba’zilariga 
taaluqli bo’lsa uni jo’z’iy hukm deyiladi.  Masalan,  bugun ba’zi talabalar darsga 
kech  qoldilar.  Bordiyu  bizning  hukmimiz  bir  guruh  narsalarning  barchasiga 
taaluqli bo’lsa umumiy  hukm deyiladi. Masalan, O’zbekiston fuqarolari tinchlik 
uchun kurashmoqdalar. 
Xulosa  chiqarish  deb  bir  necha  hukmlardan  alohida  hukm  keltirib 
chiqarishga aytiladi.  Masalan,  Barcha sayyoralar harakat qiladi.  Yer – sayyora. 
Demak,  Yer ham harakat qiladi.  
Xulosa  chiqarish  uch  turli  bo’ladi: induktiv, deduktiv va  analogik.  Induktiv 
xulosa  chiqarish  deb  bir  necha  yakka  hukmlardan  umumiy  hukm  keltirib 
chiqarishga aytiladi.  Masalan,  Temir elektr tokini o’tkazadi.  Mis elektr tokini 
o’tkazadi.  Qo’rg’oshin  elektr  tokini  o’tkazadi.  Bo’lar  metallardir.    Demak,  
metallar elektr tokini o’tkazadi.  
Deduktiv  xulosa  chiqarish  deb  umumiy  hukmdan  yakka  yoki  jo’z’iy  hukm 
keltirib  chiqarishga  aytiladi.    Masalan,    Daraxtlar  bahorda  gullaydi.  O’rik  – 
daraxt.    Demak,    o’rik  bahorda  gullaydi.    Analogik    xulosa  chiqarish  deb 
predmetning o’xshash belgilariga qarab xulosa chiqarishga aytiladi.  Tushuncha 

---

 
122 
narsa va xodisalarning umumiy va muhim belgilarini aks ettiruvchi fikrdir.  Uy,  
ko’prik,  koinot,  daraxt kabilar tushunchalardir.  Tushunchalar odatda konkret 
va abstrakt bo’ladi.  Konkret tushunchalarga parta,  doska,  shkaf,  mel,  deraza 
kabilar  kirsa,  abstrakt  tushunchalarga  esa  muxabbat,  baxt,  go’zallik,    uzunlik,  
balandlik,  kenglik,  harakat kabilar kiradi.   
Tushunchalar  ko’lami  jihatdan  uch  to’rga  bo’linadi:  yakka  tushunchalar,  
umumiy tushunchalar va to’planma tushunchalar.  
Yakka  tushuncha  deb  yakka  predmet  yoki  xodisa  xaqidagi  tushunchaga 
aytiladi. Masalan, Alisher Navoiy, Qo’qon,  Sirdaryo,  Sobir Rahimov kabilar. 
Umumiy  tushuncha  deb  bir  jinsda  bo’lgan  narsa  va  xodisalar  to’plami  haqida 
yaxlit  fikr  yuritishga  aytiladi.    Masalan,    kitob,    maktab,    student,    o’spirin,  
yulduz va boshqalar. 
Tuplanma tushuncha deb bir xil narsalarning to’plamiga aytiladi.  Masalan, 
kutubxona,  paxtazor,  yig’ilish kabilar.  
Fikr  yuritishda  tushuncha  bilan  so’z  o’zaro  bog’langan  holda  namoyon 
bo’ladi.  Bir tomondan,  so’z yordamisiz tushuncha vujudga kelmaydi,  ikinchi 
tomondan  so’z  tushunchaning  moddiy  asosi  va  funksiyasini  bajaradi.  
Tushunchalar bir yoki undan ortiq so’zlardan xosil bo’lishi mumkin.