Psixologiya

ma’naviy
 
intellektual
 
estetik
 
Oddiy irodaviy 
harakatlar
 
Murakkab irodaviy 
harakatlar
 
  ҳаракатлар
 

---

101 
 
Masalan,  o`quvchi  jismoniy  tarbiya  darsida  birinchi  marta  tayanib  sakrashga 
urinayotib,  yiqilishi  va  lat  yeyishi  mumkinligi  bilan  bogliq  bo`lgan  bahzi  bir 
xavfsirashlarni yengib o`tadi. Bunday irodaviy harakatlar oddiy deb ataladi. Murakkab 
irodaviy  harakatlar  bir  qancha  oddiy  harakatlarni  o`z  ichiga  oladi.  Murakkab  ishlab 
chiqarish faoliyatini bajarish to`g`risida qaror qabul qilarkan, yosh yigit qator  ichki va 
tashqi  to`siqlar  va  qiyinchiliklarni  bartaraf  etadi  hamda  o`z  niyatini  amalga  oshiradi. 
O`z navbatida, murakkab harakatlar kishining ongli ravishda qo`yilgan yaqin va uzoq 
maqsadlarga  erishishga  qaratilgan,  uyushgan  irodaviy  faoliyati  sistemasiga  kiradi. 
Unda kishining u yoki bu irodaviy fazilatlari namoyon bo`ladi. 
Iroda o`zaro bog`liq ikkita vazifalarning bajarilishini tahminlaydi va ularda o`zini 
namoyon qiladi: 
 4-shakl 
  
 
 
Irodaning undovchi vazifasi kishining faolligi bilan tahminlanadi. Harakat oldingi 
vaziyat  bilan  bog`liq  bo`lgan  paytdagi  reaktivlikdan  farqli  o`laroq  faollik  harakatning 
ayni  o`zida  namoyon  bo`ladigan  ichki  holatiga  nisbatan  subyektning  o`ziga  xos 
xususiyatini  kuchga  kiritish  harakatini  chiqaradi  (zarur  axborotni  olishga  ehtiyoj 
sezayotgan kishi o`rtogini chaqiradi, jahli chiqqan holatda yon atrofdagilarga qo`pollik 
qilishga yo`l qo`yadi va hokazo). 
Irodaning  undovchi  vazifasi  bilan  birgalikda  harakat  qiluvchi  to`xtatish  vazifasi 
faollikning  yoqimsiz  ko`rinishlarini  jilovlashda  namoyon  bo`ladi.  Shaxs  uning 
dunyoqarashida,  eng  yuksak  maqsadlariga  javob  bermaydigan  motivlarning 
uyg`onishini va harakatlarning bajarilishini to`xtatishga qodirdir. To`xtatish bo`lmasa, 
xulq-atvorni boshqarish bo`lmas edi. 
Kishining   
tavakkalchilik   
sharoitidagi   
xatti-harakati 
irodaning 
harakterli   ko`rinishlaridan  biri  sifatida  namoyon  bo`ladi.  Tavakkalchilik  -  subyekt 
uchun  uning  cheki  noma‟lum  yoki  muvaffaqiyatsizlikka  duch  kelganda  mumkin 
bo`ladigan  noqulay  oqibatlar (jazolash,  og`riq  ta‟sirini  o`tkazish,  jaroxat,  obro`ni 
yo`qotish)  xaqidagi  taxminlar  mavjudligi  sharoitidagi  faoliyatning  harakteristikasidir. 
Tavakkalchilik  paytida  kutilayotgan  noxushlik  bunday  holatdagi  muvaffaqiyatsizlik 
extimoli  va  noqulay  oqibatlar  darajasining  uyg`unlashtirilishi  bilan  belgilanadi. 
Psixologiya  tavakkal  qilish  uchun  zarur  shart  sifatida  irodaning  qo`shilishini  nazarda 
tutuvchi  tavakkal  qilish  xatti-harakatning  ikkita  o`zaro  bog`langan  sababini  ajratib 
ko`rsatadi. 
Tavakkalchilikning  birinchi  sababi  va  tegishli  ravishda  tavakkalchilikning 
birinchi  turi  -  bu  yutuqqa  umid  bog`lash,  muvaffaqiyat  qozonilganda  kutilayotgan 
kattalikning 
muvaffaqiyatsizliklar 
oqibati 
darajasidan 
ortishidir 
- 
situativ 
tavakkalchilik.  Bu  o`rinda  muvaffaqiyat  motivatsiyasi  muvaffaqiyatsizlikdan  qutilib 
qolish  motivatsiyasidan  kuchliroqdir.  Agar  kundalik  xulq-atvor  ishlar  uchun  qarama-