“Psixologiya” fakulteti “Psixologiya”kafedrasi Umumiy psixologiya Fanidan mustaqil ish

Idrokning boshqa bilish jarayonlaridan, shu jumladan, sezgidan 
farqli tomoni shuki, u narsa va hodisalarni yaxlit holda aks ettirishdir
. 
Xuddi shu yaxlitlik belgisi alohida namoyon buluvchi ayrim alomatlarda 
ifodalanuvchi narsalarni predmet yoki jism tarikasida inʼikos qilish qobiliyatiga 
ega, Chunki jismlarning aniqligi, ravonligi predmet yoki jism sifatida ko‘zga 
tashlanishida o‘z ifodasini topib, muayyan to‘zilish, strukturani vujudga 
keltiradi, Idrok mazmuniga, tarkibiga kiruvchi har qanday hodisa, xox verbal, 
xox noverbal tarzda ifodolanishdan kaʼtiy nazar bu predmet yoki jism sifatida 
gavdalanadi va unga qiyos berilgan yaxlitligini namoyish etadi.
Idrokning konstantligi. 
Idrokning konstantligi shundan iboratki, bironta narsani idrok qilishdan 
hosil boʻlgan obraz, idrokning fizik sharoiti oʻzgarib tursa ham, doimo shu obraz 
holicha qolaveradi. Psixologiya fanida idrok etilayotgan narsalarning fizik holati 
o‘zgarsa ham, lekin uning ko‘z pardasidagi obrazning o‘zgarmasligi, nisbiy 
turgunlik ko‘rsatuvchi qonun, eng muxim xususiyat konstantlik deyiladi. 
Doimiylik, o‘zgarmaslik uning asosiy belgilari hisoblanadi. Idrokning 
konstantligi koʻrish idroklarida, narsalarning katta-kichikligini ularning shakli 
va ranglarini idrok qilishda, ayniqsa, yaqqol koʻrinadi. Bizga maʼlumki, biror 
narsadan o‘zoqlashsak, uning koʻzimiz toʻr pardasidagi surati (aksi) kichrayadi, 
ammo shu narsaning obrazi bu bilan oʻzgarmaydi, oʻzgarganda ham bilinar-
bilinmas oʻzgaradi. Toʻgʻri burchakli stol bizdan 1 m yoki 10 m o‘zoqrogʻda 
tursa ham biz unga toʻgʻridan yoki yondan qarasak ham, uning kattaligi va 
shaklining aksi koʻz toʻr pardasida har safar oʻzgarib turishiga qaramay, baribir 
hamisha oʻz shakli va katta-kichikligini oʻzgartirmagandek, boyagicha idrok 
qilinaveradi.Konstantlik hodisasi shuni koʻrsatadiki, biz narsalarni koʻrib turgan 
paytimizda, ularning koʻz toʻr pardasiga tushgan suratiga aynan muvofiq holda 
koʻrmay, balki shu narsalar haqiqatda qanday mayjud boʻlsa, shu holda 

---

koʻramiz. Idrokning konstantligi odamning tajribasi jarayonida, amaliy 
faoliyatida vujudga kelib, mustahkamlanadi. 
Konstantlik hodisasi voqelikni bilishda, tevarak-atrofdagi muhitni 
fahmlab, kunda amaliy ish koʻrishda juda katta ahamiyatga egadir. Idrokimizda 
konstantlik boʻlmaganida edi, biz har bir qimirlashimizda, boshimizni salgina 
burganimizda, yorugʻlik oʻzgarib turganida, narsalar oʻz joylaridan andakkina 
siljiganida ham xuddi shu narsalarni har gal butunlay boshqa-boshqa, yangi 
notanish narsalardek idrok qilardik, biz hatto oʻz narsalarimizni ham ulardan 
hatto yarim metr o‘zoqlashgan taqdirda, taniy olmasdik.
Idrok qilinishi zarur narsa va hodisalar muayyan to‘zilishga yoki 
strukturaga ega bo‘lgandagina ularning tarkibiy qismlari, alomatlari to‘g‘risida 
mulohaza yuritishi mumkin bo‘ladi, holos. Xuddi shu sababdan, ularning hajmi, 
fazoda egallagan urni, rangi, ichki moxiyati, ko‘rinishi, vazni to‘g‘risidagi 
muayyan tushunchaga ega bo‘lish uchun idrok qilinadigan aniq to‘zilishga, yaʼni 
strukturaga ega bo‘lishi lozim. Bilish jarayonini taqozo etuvchi ijodiy idrokning 
muhim xususiyatlaridan biri, yaʼni bittasi uning tuzilishiga ega ekanligi, yaʼni 
strukturaviyligidir. Ushbu xususiyatsiz idrokning mag‘zi hisoblanmish yaxlitlik 
haqida jonli mushoxada bo‘lishi mumkin emas. Chunki strukturi qismlardan 
vujudga kelsa, alohidaliklar birikmasida yaxlit to‘zilma yaratiladi.Yuqoridagi 
xususiyatlarning barchasi insonning yosh xususiyatlarga, aqliy kamolotiga, 
tajribasiga, bilim saviyasiga bog‘likdir. Lekin to‘g‘ri (adekvat) idrok qilish 
uchun maʼlum shart-sharoitlar muxayyo bulmogi lozim: 1) subʼektning aks 
ettirish zarur bo‘lgan narsalar yuzasidan avvalgi o‘quvi, tasavvurlarining kulami, 
ularning kengligi, chuqurligi; 2) mazkur jism fan, voqelik, muammo o‘rganilishi 
bilan bog‘lik bo‘lgan maqsad, maqsad quya olish; 3) perseptiv faoliyatning 
faolligi, izchilligi va tanqidiy xususiyati; 4) idrok qilish faoliyati tarkibiga 
kiruvchi faol xatti-harakatlarning saqlanishi, ularning o‘zaro uygunligi. 
Muayyan sharoitda shaxs tomonidan idrok qilinadigan narsa yoki jism 
idrokning obʼekti deb ataladi. Idrok qilinadigan narsa uni urab turgan boshqa 
narsa jism yoki hodisalarga nisbatan obʼekt hisoblanib, obʼektning atrofdagilari 
esa fon deyiladi. Idrokning sifati obʼektning fondan tez tuliq va aniq ajratib olish 
bilan belgilanadi. 
Idrokning muhim jabhalari va tarkiblari mohiyatiga kiruvchilar qatoriga 
ko‘z bilan aks ettirishning negizi bulmish ko‘z harakatlari kiradi. Ular 
o‘zlarining to‘zulishi, kelib chiqishi, vaqtliligi, surʼati kabi belgilariga binoan, 
kuydagi turlarga ajratiladi. 
1.Konvergensiya (lotincha convergore – yakinlashish, qushilish demakdir) 
– ikkala ko‘zning kurish o‘qlarining yakinlashuvi natijasida tur pardasida 
jismning ikkalanishiga yo‘l kuymaslikka o‘z ifodasini topadi. 
2. Divergensiya (lotincha divergere – o‘zoklashish ko‘zning vergent 
harakatlarining bir turi bo‘lib, bir-biridan muayyan masofada turgan nuktalarini 
qayd qilishda kurish o‘qlarining o‘zoqlashuvidan iborat harakat. 
3. Gorizantal harakat, yaʼni ko‘zning bir xil tekislikdagi ikki nuqta oralik 
buyicha narsalarning qayd qilishidir.
4. Vertikal harakat har-xil fazoviy joylashuviga ega boʻlgan nuqtalar 
oʻrtasida aloqani tiklashdan iborat koʻz harakati yordami bilan idrok qilinishidir. 

---

5. Siklofo‘zion (yunoncha cyclos – doira, aylana) harakat, harakatlanuvchi 
jismlarni koʻz qorachigʻi yordamida aniq tasvirini aks ettirishidir.
6. Torsion (franso‘zcha torsion – aylantirish) harakat koʻz oʻqi atrofida jismlarni 
aylanib turgan holda qayd qilishdir. 
7. Version (lotincha verfo- harakatlanaman, aylanaman demakdir) harakat 
koʻzning makro harakatlari doirasiga kirib, koʻrish burchagini ko‘zatish, tezlikni 
oʻzgartirmasdan ko‘zatiluvchi obʼektni idrok qilishda ishtirok etishidir. 
8. Vergen ( lotincha vergo – ogʻish, qiyshayish) harakat koʻzning makro 
harakatlari tarkibiga kirib, oʻng, chap koʻzlarning koʻrish oʻqlari burchagi 
oʻzgarishiga olib keladi va hokozo.