Psixologiy asi

18-rasm. Yarimsharlararo optik impulslami o'tkazish mexanizmlarini o'rganish
uchun mushaklar bilan S peni o‘tkazgan tajribalar (1964). A - bitta ko‘z bog'liq
bo‘lsa-da, impulslar xiazma orqali ikkinchi yarim sharga o ‘tkaziladi; B - agar bir
ko‘zni bog‘lab, xiazmani kesib qo‘ysa ham, impulslar targ‘il tana orqali ikkinchi
yarim sharga uzatiladi: V - bir ko‘zni bog‘lab, xiazma va targ‘il tana kesib qo‘yilsa,
ko‘ruv impulslari ikkinchi yarim sharga o ‘tmaydi, ya’ni bir ko'zdan qabul qilingan
impuls miyaning o‘sha tomondagi yarim shariga tushadi, xolos.
impulslarini o'tkazuvchi xiazmaning ichki tolalari kesishgan bo'ladi 
va buning natijasida bir ko'zdan tushuvchi impulslar bosh miyaning 
ikkala yarim shariga ham uzatiladi (18-rasm, 
A, B, V).
Shuning uchun 
bir ko'zni bog'lab qo'yib, ikkinchi ko'z orqali uzatilgan impuls ikkala 
yarim sharda ham qabul qilinadi 
(A).
Tajriba xiazmaning ichki tolalari 
kesib q o 'y ilib o 'tk a z ilg a n d a ham , b itta k o 'z o rq ali y u b o rilg an
im pulslar m iyaning ikkala yarim sharida ham aks etgan. C hunki 
miyaning birinchi yarmiga tushgan ko'ruv impulslari qadoqsimon tana 
orqali uning ikkinchi yarmiga uzatiladi 
(B).
Keyin tajriba xiazmani 
ham , q ad o q sim o n ta n a n i ham kesib q o 'y ib o 'tk a z ila d i. B uning 
natijasida birinchi yarim sharga uzatilgan ko'ruv impulslari ikkinchi 
yarim sharga o 'ta olm aydi 
(V).
D em ak, qadoqsim on ta n a orqali
92

---

a x b o r o tla r
bir 
yarim
s h a rd a n
ik k i n chisiga 
o ’tib , 
bosh 
m iya 
po'stlog'ida xotira izlarini qoldirar ekan.
Shunga 
o 'x sh a sh
ta jrib a la r 
m aym unlarda ham o'tkazilgan. U larda 
o 'z ig a
xos «shax siy atnin g ikkiga 
bo'linishi» yuz bergan. U shbu tajriba 
o'tkazilgan maymun bir ko'zi bilan ilonga 
q a ra b tu rib , u n d an q o 'rq q a n b o 'ls a , 
ikkinchi ko'zi uni ko'rganda, qo'rqm ay 
qarab turavergan.
Xotiraning keskin buzilishi gippokamp 
va so'rg'ichsimon tana zararlanishlarida 
ham yaxshi o'rganilgan. Gippokamp ikki 
tomonlama olib tashlangan bemorga bir 
necha to p sh iriq n i eslab qolish ta k lif 
etilganda, ularni osongina esda saqlagan. Lekin bir necha daqiqa o'tgach, 
ularni mutlaqo unutib yuborgan.
K o'ruv do'ngligi (talamus) ga qon quyilgan N. ismli bemor 7 yil 
m obaynida kuzatuvimizda bo'lgan (Z.R. Ibodullayev, 2001-2007). U 
insultdan so'ng voqea va hodisalarni tez fursatda unutadigan b o'lib 
qolgan edi, ya’ni u hozirgina bo'lib o'tgan voqealami 5-10 daqiqa o'tgach, 
mutlaqo unutib yuborardi. Insult bo'lguniga qadar yuz bergan barcha 
voqealarni esa eslab, batafsil so'zlab bersa-da, uni 5 yildan buyon nazorat 
qilayotgan vrachning yuz tuzilishi, yoshi, ismi va berilgan tavsiyalarni 
esida saqlab qolmasdi. Bemordan 5-10 daqiqadan so'ng vrach uni qanday 
tekshirgani va nimalar degani so'ralsa, hech birini aytib bera olmasdi, 
y a’ni axborot tezda unutilardi. Bu holat Korsakov amneziyasining bir 
klinik ko'rinishidir. Bemor bosh miyasining kompyuter tomografiyasi 
19-rasmda keltirilgan.
Xotira jarayonini ta’minlashda po'stloq osti tuzilmalarining ham roli 
k atta. O dam miyasiga oltindan tayyorlangan elektrodlarni chuqur 
joylashtirib, xotira muammosiga doir bir qator qiziqarli qonuniyatlarni 
ochib berishgan. Tajribalarda ko'rsatib berilishicha, odamning miyasi 
m a ’lum bir vaqt ichida faqat bitta, muayyan faoliyat bilan m ashg'ul 
bo'ladi. K o'pgina tajribalarga asoslanib, po'stloq osti tuzilmalarining 
xotirada axborotni ushlab turishida talamusning ventral yadrosi, oq shar 
va dumli yadro ishtiroki aniqlangan.
U muman olganda, xotira mexanizmlarini o'rganishga doir turli xil 
nazariya va yondashuvlar mavjud, lekin ular yetarli darajada mukammal 
emas.
93

---

4.6. Eslab qolish
Eslab qolish xotiraning birinchi bosqichi b o ‘lib,