Psixologiy asi

201

---

Psixogen anoreksiya va shu kabi
boshqa simptomlar
Psixogen anoreksiya atam asi 1868-yiIi W. G ull tom onidan tak lif 
qilingan. Ishtahaning kayfiyatga g'oyat bog'liqligi shubhasizdir. «Kecha 
ovqatni ishtaha bilan tanovul qiluvdim », «Bugun kayfiyalim buzildi, 
hech narsa yegim kelm ayapti» kabi iboralarni tez-tez eshitib turamiz. 
S ta tistik m a ’lu m otlarga k o ‘ra, m elan x o liy alar va sik lo tim iy a lard a
anoreksiya 40 foiz bemorlarda kuzatilarkan. Ishtahaning pasayishi ularda 
ta ’m va hid bilishning buzilishi bilan kechadi («Bu ovqatning umuman 
mazasini sezmayapman, hidi ham yomon»). Agar bemor o ‘ziga yoqmagan 
ovqatni yesa (u sifatli bo'lishidan q a t’i nazar), k o ‘ngli aynib, qusadi, 
h a tto k i ichi ketad i. M a b o d o , ich k etishi to ‘x tam a sa va bem o rg a 
« o v q atd an zaharlan ish» yoki «dizenteriya» tashxisi q o 'y ilsa , un d a 
yuqorida qayd qilingan belgilar uzoq vaqt davom etadi.
Ba’zan bemorlarda ishtahaning kuchayib ketishi (bulimiya) kuzatiladi. 
Som atik depressiyaga uchragan b em orlar b a ’zan ovqatni ju d a k o ‘p 
iste’mol qilishadi, lekin qornilari to ‘yganini bilishmaydi. Bir bemorning 
bir buxanka non, bir lagan osh va uch choynak choy ichib to'ym aganining 
guvohi bo‘lganmiz. U «Oshqozonim cho'zilib ketgan boMsa kerak», deb 
terapevt va ja rro h la rg a m aslah atg a boradi, paraklin ik va la b o ra to r 
tekshirishlardan o ‘tadi. Bem orda organik kasallik aniqlanm aydi va u 
psixonevrologga m aslahatga yuboriladi,
Bemordagi bu holat oilaviy m ojarolardan so'ng paydo boMgan (umr 
yoMdoshi unga xiyonat qilgan). Psixogen sim ptomlar rivojlanishi bilan 
tashqi salbiy ta ’sir orasida m antiqiy bogManishni kuzatish m um kin. 
M a sa la n , b em orning rafiq asin i o 'z in in g c h o y x o n ad ag i u lfa td o sh i 
«yoMdan» urgan.
Bulimiya va polifagiya (k o ‘p suyuqlik ichish) m exanizm ini t yish 
h iss in in g y o 'q o lis h i b ila n tu s h u n tir is h m u m k in . Bu m a r k a z la r
g ip o ta la m u s d a jo y la s h g a n boM ib, u y e rd a g i m ax su s n e y ro n la r
«oshqozon ovqatga toMganligi» to 'g 'risid a g i m a ’lum otni olm aguncha 
bem o r o 'z in i to 'y g a n d e k his q ilm ay d i. Ip o x o n d riy a va depressiv
sindrom larda aynan m ana shu m u rak k ab mexanizm buziladi. Q anday 
qilib biz och q o lg an im izni sezam iz? O rg anizm d a o v q a t re su rsla ri 
kam ay gan da, dastlab qon d a q an d m iqdori kam ayadi va darro v bu 
haqdagi signal gipotalam usda joylashgan maxsus retseptorlarga borib 
tushadi. Bosh miya buning asosida «ovqatlanish kerak» degan qaro rni 
qabul qiladi. Bu topshiriq bajarilm asa nima boMadi? G ip otalam u s 
yadrolari och qolganligim iz to 'g 'risid a g i signallarni m a’lum vaqtgacha 
q a b u l qilad i (m a sa la n , y arim s o a t, b ir soat). U n d an s o 'n g m iya
202

---

: o ig anizm n i asrash t o ‘g ‘risida q aro i qabu l qiladi», y a ’ni birinchi 
b o 'lib jigar va m u sh aklarda to 'p la n ib yolgan glikogen parchalanib, 
glvukoza, suv va energiyaga aylanadi. G lyukoza qonga tushib, ochlik 
hissini kam aytiradi yoki y o 'q o tad i. Shuning uchun ham biroz kutsak, 
bu holat o 'tib ketadi.
N evrozga chalingan bem orlarning aksariyati shirinlikka (ayniqsa, 
shokoladga, chunki uning tarkibida asabni tetiklashtiruvchi m oddalar 
k o 'p bo'ladi), m uzqaym oq va shirin ta ’mli ichimliklar (kola, fanta va 
spraytjga o ‘ch bo'lishadi. Tarkibida uglevodi bor oziq-ovqatlar ochlikni 
tez qondiradi, shuning uchun ham b a’zi bem orlar (sog‘ odam lar ham), 
odatda ovqatlangandan so 'ng shirinlik iste’mol qilishadi.
V a q tid a ta r tib b ila n o v q a tla n is h n a fa q a t o s h q o z o n -ic h a k
kasalliklarining, balki asab buzilishlarining ham oldini oladi.
Ipoxondrik nevrozlarda tez-tez uchrab turadigan yana bir belgi 
ko‘ngil 
aynishi 
va 
qusishdir. 
Hissiy qo'zg'aluvchan bemorlarda bu simptomlarni 
keltirib chiqarish juda osondir. Juda k o 'p hollarda ko'ngil aynish, qusish 
va jig'ildon qaynashi birgalikda uchraydi. A trofdagi ham m a narsalar: 
oziq-ovqat, kir kiyim kiygan odam lar, chang va iflos k o 'c h a la r ham
bunday bem orlarda ko'ngli aynishi va qusishiga sabab bo'ladi. Bunday 
b e m o rla rn i k o 'p c h ilik « in jiq » o i a m d eb ham a ta s h a d i. H o z irg i 
gipodinamiya va hissiy zo'riqish asiida bem orlarda bu shikoyatlam ing 
ko'payganligi 
«yalqov oshqozon sindromi» 
atam asini taklif qilishgacha 
olib keldi va televideniyeda bunga qarshi do rilar ham reklam a qilina 
boshlandi. Psixogen k o 'n g il aynish ov q at bilan b o g 'liq b o 'lm aslig i, 
qusgandan so'ng ham qolmasligi, og'izda doim o achchiq ta ’m bo'lishi 
va yegan ovqatining oshqozonga tushmay, tom og'ida tiqilib turishi bilan 
tavsiflanadi. Parhez, odatda, yordam bermaydi.
Psixosom atik buzilishlarning yana bir turi qabziyatdir. G astroen- 
terologlarning fikriga k o 'ra, qabziyatdan shikoyat qiluvchi bemorlarning 
deyarli yarm ida ichak kasalliklari topilmaydi. Bunday bemorlar nevrolog 
yoki tibbiy psixolog to m o n id an tekshirilganda, ularda ipoxon driya, 
depressiya va isteriya belgilari topiladi. N evrozga chalingan bem orlar 
aksariyatining haftasiga z o 'rg 'a bir m arta ichi keladi. Asab buzilishlarida 
qabziyat sa b ab la rin i tu rlich a tu sh u n tirish m um kin: